Giới thiệu

Ngày nay, trong bối cảnh thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng phát triển nhanh công nghệ 4.0, các ứng dụng công nghệ thông tin về chuyển đổi số trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày dẫn đến nhu cầu kinh doanh trong lĩnh vực thương mại điện tử (TMĐT).

Để bắt kịp sự chuyển biến của công tác yêu cầu hiện đại hóa, ngành Thuế từng bước không ngừng cải cách thủ tục, chính sách thuế, triển khai và đang hoàn thiện bộ máy quản lý thuế đối với hoạt động đặc biệt này đảm bảo các chính sách đúng, đủ, tránh làm thất thu ngân sách nhà nước (NSNN) cũng như tạo ra môi trường kinh doanh công bằng, bình đẳng. Tuy nhiên, lĩnh vực này khá đa dạng và phức tạp cũng đang trở thành thách thức lớn và khó khăn cho ngành Thuế tiếp cận.

Để quản lý và khai thác tốt nguồn thu, chính sách và pháp luật thuế luôn được cập nhật, đổi mới thường xuyên nhưng vẫn còn nhiều thiếu sót, kẽ hở đối với hoạt động kinh doanh trong lĩnh vực TMĐT gây ảnh hưởng đến nguồn thu ngân sách rất lớn đối với lĩnh vực này.

Do đó, một trong những nhiệm vụ trọng tâm ở thời điểm hiện nay đối với ngành Thuế nói chung và trên địa bàn các quận tại TP. Hồ Chí Minh - đầu tàu cả nước nói riêng là cơ quan thuế phải tăng cường công tác quản lý thuế, chống thất thu thuế đối với lĩnh vực TMĐT với mục tiêu nâng cao ý thức, trách nhiệm của người nộp thuế hoạt động kinh doanh trong lĩnh vực đó; hướng đến việc tạo lập môi trường công bằng trong kinh doanh về nghĩa vụ thuế.

Theo các nhà khoa học, một hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả sẽ giúp đơn vị đạt được những mục tiêu mà họ đã đề ra. Đặc biệt đối với các đơn vị công, việc thiết lập hệ thống càng trở nên quan trọng vì đây là những tổ chức sử dụng ngân sách để thực hiện theo đúng những nhiệm vụ mà nhà nước, người dân giao phó (INTOSAI, 2004).

Để khắc phục phần nào vấn đề trên thì hệ thống kiểm soát nội bộ chính là công cụ hiệu quả và cần thiết cho việc thực hiện các nhiệm vụ nhà nước giao nhằm hạn chế tối đa thất thu, khai thác tăng thu từ hoạt động trên địa bàn. Các nghiên cứu cũng khẳng định, một trong những cách thức hiệu quả chính là tăng cường công tác kiểm soát nội bộ trong quá trình thu ngân sách từ các tổ chức, cá nhân có nguồn thu nhập từ hoạt động kinh doanh TMĐT. Do vậy, việc khảo sát các cán bộ thuế trong việc triển khai hoạt động kiểm soát nội bộ về thu ngân sách mảng này là rất cần thiết.

Do đó, bằng phương pháp nghiên cứu tổng hợp, phân tích tài liệu cùng quá trình khảo sát các chuyên viên thuế, bài viết cung cấp một bức tranh về lý luận thu ngân sách trong TMĐT và kết quả khảo sát mô tả về các thành phần của kiểm soát nội bộ liên quan đến hoạt động này.

Biểu đồ 1: Tổng số cá nhân giao dịch trên sàn thương mại điện tử tại TP. Hồ Chí Minh

Cơ sở lý luận

Theo quy định của luật pháp Việt Nam thì thu NSNN là một khoản tiền mà các đơn vị thu được thông qua việc thực hiện nhiệm vụ, chức năng được giao phó thông qua việc thành lập tổ chức bở cơ quan có thẩm quyền và phải được thực hiện theo quy định của Luật NSNN, các luật về thuế và các quy định khác của pháp luật về thu NSNN. Các khoản thu này cần phải được kiểm soát chặt chẽ.

Kiểm soát thu ngân sách cần hướng đến được quản lý thống nhất, tập trung dân chủ, hiệu quả, tiết kiệm, công khai, minh bạch, công bằng; có phân công, phân cấp quản lý; gắn quyền hạn với trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước các cấp; Toàn bộ các khoản thu, chi ngân sách phải được dự toán, tổng hợp đầy đủ vào NSNN; Các khoản thu NSNN thực hiện theo quy định của các luật thuế và chế độ thu theo quy định của pháp luật.

Đối với thu ngân sách trong lĩnh vực TMĐT thì vai trò của kiểm soát nội bộ rất quan trọng có thể được kể đến như sau: Thiết lập môi trường kiểm soát cho đơn vị kỷ luật, kỷ cương về giá trị đạo đức của toàn thể công chức, người lao động, giúp nhận diện đánh giá rủi ro có thể phân tích và lựa chọn được phương án tối ưu phù hợp cho việc thu ngân sách trong lĩnh vực TMĐT; có hoạt động kiểm soát giám sát chính sách và thủ tục được thiết lập để giải quyết các rủi ro và để đạt được các mục tiêu của đơn vị như phân chia trách nhiệm, phân quyền truy cập vào hệ thống hoặc ứng dụng gắn với trách nhiệm được giao của từng cá nhân; Kiểm tra, xác minh, định kỳ, đối chiếu sổ sách với chứng từ thích hợp; Rà soát việc điều hành, thực hiện nhiệm vụ; Thông tin liên quan đến hoạt động của tổ chức và truyền thông hiệu quả; giám sát giúp cho việc kiểm tra lại các hoạt động của tổ chức được thực hiện đúng như các mục tiêu đã đặt ra giúp cho Ban Lãnh đạo có cái nhìn tổng thể đảm bảo khả năng hệ thống kiểm soát nội bộ hoạt động hữu hiệu hoàn thành nhiệm vụ được giao về thu ngân sách trong lĩnh vực TMĐT.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được thực hiện trên cơ sở kết hợp phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng. Theo đó, đối với nghiên cứu định tính, bài viết đã áp dụng phương phương pháp tổng hợp và phân tích qua việc sử dụng các tài liệu của ngành Thuế như Tạp chí Thuế nhà nước, Cổng thông tin điện tử Quốc hội; Báo điện tử Chính phủ; Báo cáo nội bộ của đơn vị.

Về nghiên cứu định lượng thì nghiên cứu đã dùng phương pháp phỏng vấn, khảo sát với đối tượng là Ban lãnh đạo cơ quan thuế, cán bộ, công chức thuế tại đơn vị để đưa ra những nhận định, đánh giá, đưa ra các giải pháp và xây dựng kế hoạch thực hiện. Đối tượng nghiên cứu được giới hạn trong bài là các cán bộ, công chức tại trường hợp lựa chọn ở Chi cục thuế 10 thuộc TP. Hồ Chí Minh. Lý do lựa chọn đơn vị này do trong thời gian qua phát sinh nhiều giao dịch kinh doanh TMĐT trong hoạt động.

Kết quả nghiên cứu

Thực trạng thu ngân sách TMĐT tại cơ quan thuế

Thời gian qua, các cục thuế tại TP. Hồ Chí Minh ghi nhận được nhiều đối tượng có doanh thu cao, nhưng không kê khai và nộp thuế, điển hình như nguồn thu nhập từ Google, Apple, Youtube, Netflix giai đoạn năm 2020-2021 số tiền 13.533 triệu đồng; các cá nhân có gian hàng TMĐT doanh thu giai đoạn 2018-2020 số tiền là 933.755 triệu đồng; và còn các nguồn thu nhập khác. Ngoài ra, đơn vị cũng gặp không ít khó khăn, nguồn thu nhập được rà soát thu thập để xử lý ở thời điểm quá khứ nên đến thời điểm hiện tại các tổ chức, cá nhân không liên hệ được.

Báo cáo công tác quản lý thuế đối với hoạt động kinh doanh TMĐT của Chi cục Thuế quận 10 cũng cho thấy, hoạt động kinh doanh TMĐT giai đoạn 2017-2023 khá đa dạng. Theo đó, thông qua việc phối với Sở công thương (Bộ Công thương), Sở Thông tin truyền thông (Bộ Thông tin truyền thông), đơn vị quản lý các trang mạng xã hội với các website TMĐT, các trang mạng xã hội Facebook, Youtube, các cá nhân kinh doanh trên sàn TMĐT, cá nhân kinh doanh trên App Foody, Shopee... cho biết tình trạng cá nhân, tổ chức không kê khai, trốn thuế có xu hướng gia tăng.

Trong khi đó, theo phản ánh của các chi nhánh Ngân hàng nhà nước, các ngân hàng thương mại thì biểu hiện ở tỷ lệ cá nhân là chủ các gian hàng vi phạm pháp luật về nghĩa vụ nộp thuế chiếm tỷ lệ cao; tỷ lệ cá nhân, tổ chức có nguồn thu nhập từ Google, Youtube, Netflix... chiếm tỷ lệ cao dẫn đến cá nhân, tổ chức có kinh doanh trong lĩnh vực TMĐT nhưng không có số thu nộp vào ngân sách, thể hiện qua số lượng cá nhân, tổ chức không có phát sinh số thuế phải nộp từ lĩnh vực TMĐT mà thuế đang quản lý.

Kết quả nghiên cứu

* Về thực trạng hiện nay: Nghiên cứu đã đi tìm hiểu 5 câu hỏi cơ bản nền tảng do INTOSAI hướng dẫn chung và điều chỉnh theo bối cảnh ngành Thuế liên quan đến chủ đề nghiên cứu đã được khảo sát các đối tượng liên quan gồm công chức thuế gắn liền với hoạt động thu của kinh doanh điện tử. Kết quả thể hiện trong Bảng 1.