Kiểm toán nội bộ và vai trò của kiểm toán viên nội bộ

Theo Hiệp hội Kiểm toán nội bộ IIA (The institute of Internal Auditor-IIA): “Kiểm toán nội bộ (KTNB) là một hoạt động đảm bảo và tư vấn độc lập, khách quan được thiết kế nhằm gia tăng giá trị và cải thiện các hoạt động của tổ chức. KTNB giúp cho tổ chức đạt được các mục tiêu của mình bằng cách áp dụng phương pháp tiếp cận có tính nguyên tắc và hệ thống nhằm đánh giá và nâng cao hiệu quả của các quy trình quản lý rủi ro, kiểm soát và quản trị”

Theo Điều 4 Nghị định số 05/2019/NĐ-CP của Chính phủ, mục tiêu của KTNB: “Thông qua hoạt động kiểm tra, đánh giá và tư vấn, KTNB đưa ra các đảm bảo mang tính độc lập, khách quan và các khuyến nghị về các nội dung sau: Hệ thống kiểm soát nội bộ của đơn vị đã được thiết lập và vận hành một cách phù hợp nhằm phòng ngừa, phát hiện, xử lý các rủi ro của đơn vị; Các quy trình quản trị và quy trình quản lý rủi ro của đơn vị đảm bảo tính hiệu quả và có hiệu suất cao; Các mục tiêu hoạt động và các mục tiêu chiến lược, kế hoạch và nhiệm vụ công tác mà đơn vị đạt được”.

Kiểm toán viên (KTV) nội bộ là người thực hiện công tác kiểm toán trong nội bộ đơn vị, có trách nhiệm cung cấp những đánh giá độc lập và thật khách quan về hoạt động kinh doanh và tài chính của doanh nghiệp (DN) thông qua hoạt động kiểm toán như kiểm toán tài chính, kiểm toán hoạt động và kiểm toán tuân thủ. Đây là vị trí làm tăng thêm giá trị và cải thiện hoạt động của DN bằng cách tiếp cận có hệ thống và kỷ luật về chất lượng và hiệu quả của các quy trình quản lý sự rủi ro, kiểm soát và quản trị.

Điều 11 Nghị định số 05/2019/NĐ-CP nêu rõ các tiêu chuẩn của người làm công tác KTNB: Có bằng đại học trở lên các chuyên ngành phù hợp với yêu cầu kiểm toán, có kiến thức đầy đủ và luôn được cập nhật về các lĩnh vực được giao thực hiện KTNB; Có thời gian từ 05 năm trở lên làm việc theo chuyên ngành đào tạo hoặc từ 03 năm trở lên làm việc tại đơn vị đang công tác hoặc từ 03 năm trở lên làm kiểm toán, kế toán hoặc thanh tra; Có kiến thức, hiểu biết chung về pháp luật và hoạt động của đơn vị; Có khả năng thu thập, phân tích, đánh giá và tổng hợp thông tin; có kiến thức, kỹ năng về KTNB; Chưa bị kỷ luật ở mức cảnh cáo trở lên do sai phạm trong quản lý kinh tế, tài chính, kế toán hoặc không đang trong thời gian bị thi hành án kỷ luật. Các tiêu chuẩn khác do đơn vị quy định.

Thực trạng đội ngũ kiểm toán viên nội bộ ở Việt Nam

Theo báo cáo đánh giá hiện trạng KTNB tại Việt Nam, phần lớn đội ngũ KTV nội bộ hiện nay được thuyên chuyển từ các lĩnh vực như kiểm toán độc lập, kế toán hay kiểm soát hoặc được bổ nhiệm và luân chuyển từ các bộ phận khác trong nội bộ của tổ chức. Do đó, đa số đội ngũ KTNB là chưa thực sự hiểu hết chức năng của hoạt động KTNB theo đúng bản chất, chưa nắm được vị trí và vai trò và vận dụng tốt các phương pháp KTNB hiện đại. Hơn nữa, KTV nội bộ làm việc trong các DN hiện nay còn kiêm nhiệm quá nhiều yêu cầu. Có tới 22% các DN được khảo sát trên sàn giao dịch chứng khoán TP. Hồ Chí Minh (HSX) cho rằng: Bộ phận KTNB vẫn kiêm nhiệm hoặc tham gia trực tiếp vào hoạt động kinh doanh. Một số DN có bộ phận KTNB không được giám sát, chỉ đạo trực tiếp bởi một thành viên độc lập không thuộc điều hành của HĐQT hay HĐTV. Cá biệt, có DN có Tổng giám đốc là thành viên HĐQT, HĐTV và cũng là người chỉ đạo, giám sát hoạt động của KTNB. Điều này không đảm bảo sự độc lập của KTNB.

Như vậy, khi tính độc lập của KTV nội bộ không được đảm bảo và việc kiêm nhiệm nhiều nhiệm vụ yêu cầu trong DN sẽ làm cho các KTV nội bộ thiếu sự đào sâu nghiên cứu và thực hiện đúng nhiệm vụ về công tác KTNB, thiếu tính khách quan độc lập trong việc kiểm tra, giám sát ngăn chặn những sai phạm xảy ra trong hoạt động của đơn vị gây ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của bộ phận này.

Thực tế cho thấy, một số DN dù có tổ chức bộ phận KTNB nhưng vẫn tồn tại nhiều sai phạm về tài chính trong một thời gian dài. Do đó, việc xây dựng một bộ máy KTNB độc lập trong DN, nâng cao chất lượng nhân sự KTNB đang là thách thức rất lớn đối với DN khi thực tế nguồn nhân lực được đào tạo bài bản về KTNB, nhất là KTNB theo thông lệ và chuẩn quốc tế đang có sự thiếu hụt lớn.

Một số yêu cầu đặt ra với kiểm toán viên nội bộ

Để nâng cao số lượng, chất lượng KTV nội bộ, việc phát triển nguồn nhân lực là cần thiết. Hiện nay, với xu thế phát triển công nghệ và hiện đại, hoạt động KTNB tại DN không dừng lại ở kiểm tra đánh giá các thông tin tài chính, các hoạt động đã xảy ra mà còn thực hiện phân tích đưa ra các dự báo phát triển trong tương lai DN. Do đó, yêu cầu đặt ra đối với một KTV nội bộ khá cao.

Hiện nay, Học viện các KTV nội bộ của Hoa Kỳ (IIA) đã sửa đổi Khung năng lực dành cho Kiểm toán nội bộ. Theo Khung năng lực này, một KTV cần phải phát triển đầy đủ các nhóm kiến thức và năng lực như:

- Sự chuyên nghiệp (Professionalism): KTV phải hiểu rõ và thực hiện đúng quyền hạn, trách nhiệm và đạo đức nghề nghiệp, thận trọng trong việc tìm kiếm bằng chứng diễng giải các dữ liệu để đảm bảo hoạt động KTNB, gia tăng giá trị cho tổ chức.

- Tính hiệu quả/hiệu suất (Performance): KTV có đầy đủ kiến thức và kỹ năng thực hiện các nghiệp vụ chính của KTNB bao gồm sự hiểu biết về các thông lệ về quản trị doanh nghiệp, quản trị rủi ro và kiểm soát nội bộ. Đồng thời, KTV nội bộ cần có năng lực thực hiện đầy đủ các nghiệp vụ như kỹ thuật lập kế hoạch KTNB hàng năm và thực hiện các cuộc kiểm toán để thực hiện đúng, đủ, kịp thời và hiệu quả tiết kiệm.

- Sự hiểu biết về môi trường kinh doanh (Environment): Là các năng lực cần thiết để xác định và xử lý các rủi ro cụ thể liên quan đến ngành và môi trường kinh doanh, các rủi ro và đặc thù của từng ngành nghề doanh nghiệp kinh doanh.

- Khả năng lãnh đạo và giao tiếp (Leadership và Communication): Khả năng lãnh đạo tốt sẽ hướng toàn bộ nhân viên và các hoạt động kiểm soát nội bộ đi đúng hướng và có chiến lược bài bản. Duy trì mối quan hệ với các bên liên quan trong và ngoài tổ chức, quản trị hiệu quả nhân sự và quy trình kiểm toán nội bộ.

Cũng theo nghiên cứu của IIA (1999), nguồn nhân lực làm việc trong lĩnh vực KTNB (KTV nội bộ) phải đáp ứng các quy tắc đạo đức cần thiết khi hành nghề như:

- Tính chính trực là nền tảng cho sự tín nhiệm và độ tin cậy dành cho các đánh giá của họ.

- Tính khách quan: Thể hiện mức độ khách quan nghề nghiệp cao nhất khi thu thập, đánh giá và truyền tải các thông tin liên quan đến hoạt động hoặc quy trình được xem xét.

- Tính bảo mật: Tôn trọng giá trị và tính riêng biệt của các thông tin nhận được, không công bố các thông tin này khi không được phép, trừ khi có quy định khác của pháp luật.

- Năng lực chuyên môn: Luôn nỗ lực để cải thiện khả năng, hiệu quả và chất lượng công việc.

Trên thực tế, rất nhiều DN gặp khó khăn trong tuyển dụng, giữ chân KTV nội bộ, nhất là những người vừa có chuyên môn kiểm toán vừa có các phẩm chất đạo đức nghề nghiệp, kỹ năng về khoa học dữ liệu, công nghệ. Trong một thị trường việc làm hạn chế về nguồn cung, các nhà lãnh đạo KTNB cần ưu tiên duy trì và nâng cao trình độ cho KTV để thực hiện các hoạt động kiểm toán cho DN.

Giải pháp nâng cao chất lượng kiểm toán viên nội bộ

Nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán viên nội bộ, đáp ứng nhu cầu doanh nghiệp trong giai đoạn hiện nay, các giải pháp cần tập trung thực hiện gồm:

Về phía doanh nghiệp

Thứ nhất, nhận thức được tầm quan trọng của bộ máy KTNB trong DN. DN nên tổ chức và duy trì hoạt động của KTNB để tăng cường hiệu quả của kiểm soát, quản lý trong đơn vị và đặc biệt góp phần đảm bảo thông tin tin cậy để phục vụ cho việc ra quyết định của lãnh đạo đơn vị.

Thứ hai, để thu hút nguồn nhân lực thực hiện chức năng KTNB, cần đặt đúng vị thế chức năng KTNB trong sự phát triển của DN thông qua phân định rõ phạm vi công việc, mối quan hệ với ban điều hành và các bộ phận trong DN.

Bản chất của KTV nội bộ là thực hiện chức năng thẩm định độc lập được thiết lập bên trong một đơn vị để xem xét và đánh giá các hoạt động của đơn vị. Do đó, DN cần đảm bảo tính độc lập hoàn toàn của bộ phận này, tránh bố trí thực hiện kiêm nhiệm nhiều vị trí trong DN. DN nên xây dựng kế hoạch chiến lược cho việc đào tạo, tuyển dụng, đánh giá hiệu quả công việc và phát triển nguồn lực KTNB chất lượng trước mắt và lâu dài. Đây là yếu tố quyết định sự gia tăng giá trị cho DN.

Thứ ba, đầu tư ngân sách cho hoạt động của KTNB. Ban hành các chính sách đánh giá đãi ngộ cho người lao động trong lĩnh vực này vì chắc chắn rằng sự hiệu quả của hệ thống kiểm soát nội bộ sẽ mang lại nhiều lợi ích kinh tế cho DN. Hơn nữa cũng chính những chính sách đãi ngộ cho KTV nội bộ cũng làm gia tăng tính độc lập và đạo đức nghề nghiệp - một yếu tố cần thiết của KTV.

Thứ tư, nhà quản lý DN cần học hỏi kinh nghiệm của các nước trên thế giới để từ đó hoàn thiện về cách thức tổ chức bộ máy, cách thức tuyển dụng nhân tài phục vụ cho DN

Về phía kiểm toán viên nội bộ

Một là, cần có sự hiểu biết, nắm bắt được các quy đinh, yêu cầu về mặt pháp lý đảm bảo tuân thủ các nguyên tắc cơ bản khi thực hiện công tác KTNB trong một DN.

Hai là, nâng cao năng lực chuyên môn bằng cách tiếp cận các chương trình KTNB ở các quốc gia tiên tiến cũng như tham gia vào các khoá đào tạo chứng chỉ KTV nội bộ chuyên sâu do hiệp hội tổ chức. KTV cần trang bị kiến thức về kiểm toán nội bộ, nghiên cứu quy trình hoạt động của DN để nắm được những nguyên tắc đặc thù, những rủi ro có thể xảy ra ở từng giai đoạn kinh doanh trong DN.

Ba là, đảm bảo khung năng lực của KTV nội bộ về tính chuyên nghiệp, hiệu quả, hiểu biết môi trường kinh doanh và khả năng lãnh đạo giao tiếp. Bên cạnh đó, KTV cần đảm bảo các tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp cần thiết của KTV nội bộ như tính độc lập chính trực, khách quan, bảo mật thông tin…

Bốn là, sẵn sàng từ chối thực hiện kiểm toán đối với quy định, chính sách nội bộ, thủ tục, quy trình mà mình là người chịu trách nhiệm chính. Khi DN không đảm bảo trong việc phân công phân nhiệm theo nguyên tắc bất kiêm nhiệm thì KTV nội bộ không nên đảm nhận vai trò kiểm toán trong DN.

Năm là, có thái độ công bằng, không định kiến và tránh mọi xung đột lợi ích. KTV nội bộ có quyền và nghĩa vụ báo cáo với Trưởng bộ phận KTNB về mọi vấn đề có ảnh hưởng đến tính độc lập và khách quan của mình trước và trong khi thực hiện công việc KTNB.

Sáu là, thiết lập kế hoạch, chương trình kiểm toán, nguồn lực gắn liền với các rủi ro mà công ty đối diện nhằm đánh giá và đưa ra các kiến nghị phù hợp giúp doanh nghiệp tăng tính hiệu quả trong hoạt động, giảm thiểu tốt đa các thiệt hại xảy ra.

Về phía Nhà nước

- Sớm hoàn thiện chuẩn mực về kiểm toán nội bộ. Cơ quan quản lý tổ chức các khoá huấn luyện đào tạo để cấp chứng chỉ cho KTV nội bộ. Cần quy định số giờ đào tạo bồi dưỡng nghiệp vụ hằng năm để trang bị, cập nhật kiến thức và kỹ năng mới cho cán bộ KTNB, đáp ứng tốt yêu cầu công việc.

- Xây dựng hệ thống chỉ tiêu, đánh giá năng lực KTVNB để có một đội ngũ KTV nội bộ đáp ứng được yêu cầu về chuyên môn, năng lực và đạo đức nghề nghiệp; Tăng cường các hoạt động thanh tra, kiểm tra nhằm giám sát, đánh giá thực tế công tác KTNB tại các đơn vị bắt buộc thực hiện. Tuyên truyền khuyến khích các doanh nghiệp xây dựng hệ thống KTNB nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động DN. Đồng thời, phối hợp với chuyên gia xây dựng chương trình kiểm toán mẫu áp dụng cho các nhóm loại hình DN để DN thuận tiện trong việc vận dụng, làm cơ sở cho việc đánh giá kiểm soát chất lượng hoạt động KTNB.

Tài liệu tham khảo

1. Chính phủ (2019), Nghị định 05/2019/NĐ-CP về kiểm toán nội bộ;
2. Bộ Tài chính (2021), Thông tư số 08/2021/TT-BTC ban hành chuẩn mực kiểm toán nội bộ Việt Nam và các nguyên tắc đạo đức nghề nghiệp kiểm toán nộ bộ;
3. Lê Thanh Bằng (2018), Một số vấn đề nhân lực nguồn kế toán - kiểm toán Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa;
4. IIA (1999). A Vision for the Future: Professional Practices Framework for Internal Auditing, Institute of Internal Auditors. Altamonte Springs, Florida.