Giữa tháng 11, Thắng tỉnh dậy trong khoa cấp cứu A9, bệnh viện Bạch Mai, sau chín ngày hôn mê. Gia quyến vây quanh giường. Nước mắt quệt ngang, Nhung ước mình đã đưa chồng đi khám từ bốn năm trước.

Đó là mùa hè năm 2016, khi những cơn ho đầu tiên lác đác làm phiền Thắng. Năm ấy, Thắng vừa vay tiền mua xe chạy riêng sau 6 năm làm tài xế hãng. 8h sáng mỗi ngày, Thắng đánh xe tiến vào nội thành, và trở về lúc 2h sáng hôm sau. Nỗi lo cơm áo át đi cơn đau trong lồng ngực.

Hai năm nay, những vốc thuốc Tây "chữa ho" tự mua bắt đầu trở nên vô dụng, Thắng tìm đến trạm y tế xã. Những mũi tiêm giãn phế quản và bình thở khí dung mỗi lần giúp anh khỏe khoắn được 4 ngày, để tiếp tục rong xe vào nội thành chở khách.

Cho đến rạng sáng một ngày mưa đầu tháng 11, Thắng đang ngủ, choàng tỉnh giấc vì cảm giác như bị bóp cổ, nghẹt cứng họng, rơi vào hoảng loạn. Nhung chỉ kịp lờ mờ nghe tiếng chồng thều thào "anh chết mất", rồi cuống cuồng đưa Thắng đi trạm xá. Nhưng Thắng đã ngã lăn khỏi xe máy, bất tỉnh trước khi đến nơi.

Thắng phải phẫu thuật mở phế quản để chèn ống thở nhân tạo. "Tỷ lệ tử vong là 100%, nếu không kịp cấp cứu", bác sĩ trực tiếp phụ trách cho biết. Nguyễn Gia Thắng bị hen từ năm 7 tuổi. Mỗi ca làm việc hiện tại của anh kéo dài từ 12 đến 15 tiếng. Khi không chở khách hoặc khi dừng hẳn xe, nghỉ bên đường, Thắng hạ cửa kính, tắt điều hòa để tiết kiệm xăng. Tính ra, phân nửa thời gian lái xe, anh vẫn hít thở trực tiếp không khí ngoài đường.

Ở một phòng bệnh khác, ông Nguyễn Mạnh Kỳ, 64 tuổi, Đông Anh, Hà Nội, nhập viện sau Thắng 3 tuần trong tình trạng nghẹt thở, cơ thể co rút, móng tay, móng chân và môi xanh tái do thiếu oxy. Ông được chẩn đoán mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính. Như nhiều gia đình ở làng nghề mộc truyền thống Vân Hà, ông Kỳ bà Oanh là chủ nhân của một xưởng sản xuất, chế biến gỗ.

Gần bốn mươi năm hít bụi gỗ, mạt cưa và thuốc sơn, hôm nay nằm thở bằng khí dung, ông Kỳ mới hiểu không phải cứ "đeo khẩu trang" là tránh được ô nhiễm không khí. Bà Oanh đợi chồng bình phục hẳn cũng làm thủ tục mổ phổi. Hai tuần trước khi ông Kỳ nhập viện, bà được chẩn đoán viêm ổ cặn mủ màng phổi phải.

Ngay từ những cơn ho đầu tiên của Thắng, năm 2016, Tổ chức Y tế thế giới thống kê Hà Nội có gần 300 ngày ô nhiễm không khí mỗi năm và hơn 60.000 ca tử vong do đau tim, đột quỵ, ung thư phổi, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính có liên quan đến ô nhiễm không khí. Niên giám thống kê của Bộ Y tế năm đó kết luận, 10 bệnh mắc và 10 bệnh chết nhiều nhất tại các cơ sở y tế là các nhóm bệnh nhiễm khuẩn đường hô hấp và tim mạch.

Cuối tháng 9/2019, hàng loạt trường học nội thành Hà Nội chủ động dừng mọi hoạt động ngoài trời do ô nhiễm không khí kéo dài. Học sinh vào lớp, tập thể dục và vui chơi giữa giờ trong phòng đóng kín cửa và mở điều hòa ngay từ 7h sáng. Nhà trường cũng yêu cầu phụ huynh đón con sớm, ngay sau khi kết thúc giờ học, tránh để trẻ ở lại đợi, chơi trong sân trường.

Ô nhiễm không khí ở Hà Nội trong năm 2019 lập nhiều kỷ lục. Từ 7/11, AQI (chỉ số chất lượng không khí) do Sở TNMT Hà Nội công bố trên 200 - mức ô nhiễm xấu, duy trì 4 ngày liên tiếp. Đến 12/11, AQI luôn báo trên 300, mức nguy hại. Thành phố khuyến cáo người dân tránh tập thể dục ngoài trời vào buổi sáng, đóng cửa sổ và hạn chế ra ngoài.

Đây không phải thực tế mới, khi từ năm 2018, Chỉ số hiệu suất môi trường EPI của Ngân hàng thế giới xếp hạng chất lượng không khí Việt Nam ở vị trí 159/180 thế giới. Trước đó, năm 2012, Việt Nam cũng đứng thứ 9 từ dưới lên ở bảng xếp hạng này.

Trong căn phòng nội trú 6 giường 12 người bệnh của Trung tâm hô hấp, Thắng giờ sống nhờ nhiều thứ máy móc, dây rợ và giao tiếp với vợ bằng những cái xua tay, gật đầu. "Bệnh chồng em chắc là tại hít rất nhiều khí độc ngoài đường đấy nhỉ?", Nhung chỉ ra bầu trời thủ đô mù mịt nhìn từ tầng 17 của bệnh viện.

Tháng 11/2018, Hội nghị toàn cầu đầu tiên về ô nhiễm không khí và sức khỏe của WHO ước tính, ô nhiễm không khí ngoài trời gây ra 4,2 triệu ca tử vong sớm trên toàn cầu. Tổ chức này cho rằng có đến 30% các trường hợp tử vong do ung thư phổi có liên quan đến ô nhiễm không khí. Ô nhiễm không khí cũng được xác định là nguyên nhân gây ra 25% các ca tử vong do đột quỵ não, bệnh lý tim mạch và 43% các ca tử vong do bệnh lý hô hấp. Bốn nhóm bệnh nêu trên (đột quỵ, tim mạch, hô hấp, ung thư phổi) cũng luôn nằm trong Top 10 nguyên nhân gây tử vong nhiều nhất trên toàn thế giới suốt nhiều thập kỷ qua.

PGS TS Vũ Văn Giáp, Tổng thư ký hội Hô hấp Việt Nam giải thích, bệnh hô hấp đến từ nhiều nguyên nhân, như hút thuốc, nhiễm khuẩn, bẩm sinh và cả ô nhiễm không khí. Theo ông, rất khó khẳng định cụ thể, các bệnh hô hấp nào là do ô nhiễm không khí gây ra. "Nhưng đó là căn nguyên phổ biến của nhiều căn bệnh, mà bệnh hô hấp chỉ là một trong số đó".

Ông cho biết, những năm gần đây, nhờ chuyển giao kỹ thuật và đào tạo tập huấn, các viện tuyến dưới cơ bản điều trị được các ca bệnh đơn giản. Tuy vậy, chỉ tính riêng Trung tâm hô hấp, Bệnh viện Bạch Mai mười tháng đầu năm 2019 đã tiếp nhận khoảng 30 nghìn lượt bệnh nhân đến khám và điều trị nội trú, tức là khoảng 100 trường hợp mỗi ngày. 

Ngày 21/11, Trung tâm hô hấp có tổng số 172 bệnh nhân nội trú /126 giường bệnh. Thắng và nhiều bệnh nhân chấp nhận chia sẻ giường với những bệnh nhân khác. Những người nhà như Nhung dần quen với việc chen chúc đợi thang máy bệnh viện khoảng 20 phút mỗi lần lên xuống và việc nằm dưới gầm giường chăm người bệnh mỗi đêm. 

Ông Giáp cảnh báo "ô nhiễm không khí là sát thủ lặng thầm", vì nó gây hại âm ỉ lâu dài, nên đa số người bệnh đều chủ quan, khó phát hiện bệnh sớm. Các trường hợp nhập viện đều đã có chuyển biến khá nặng, điển hình như Thắng. Song thực tế, người Việt Nam nhận thức khá rõ về nguy cơ ô nhiễm không khí quanh mình.

Năm 2018, Viện Nghiên cứu phát triển Đồng bằng sông Cửu Long thực hiện khảo sát với 1.400 người Việt Nam trên 18 tuổi với câu hỏi về vấn đề xã hội nào đang ám ảnh họ nhất. Kết quả, ô nhiễm không khí xếp thứ hai với 17% câu trả lời, chỉ sau nạn thất nghiệp với 24%.

Ngày 1/10/2019, AQI tại điểm đo Hoàn Kiếm là 180, mức Kém. Bên trong trụ sở UBND, Hà Nội lần đầu lên tiếng về các nguyên nhân gây ô nhiễm không khí. Một số nguyên nhân dễ nhận biết là khí xả thải từ ôtô, xe máy; bếp than tổ ong, đốt củi; xây dựng, phá dỡ các công trình; đốt rơm rạ, rác; khói bụi từ các cơ sở sản xuất trên địa bàn thành phố và một số tỉnh lân cận...

Ngoài ra, danh sách này cũng liệt kê nguyên nhân "mùi hôi thối" từ hệ thống thoát nước chưa được xử lý; trại chăn nuôi gia súc, gia cầm; thu gom rác thải; ô nhiễm ao hồ lâu năm và bùn thải. Thành phố đồng thời đưa ra nhóm 19 chương trình hành động tương ứng với các nguồn gây ô nhiễm.

Ông Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam cho rằng, 12 nguyên nhân Hà Nội đưa ra không sai, nhưng không có nhiều ý nghĩa. "Quan trọng là phải nhận diện được những nguồn phát thải chính, để lên kế hoạch xử lý có hiệu quả".

Ông Tùng và người Hà Nội sẽ biết được khí độc mình nạp vào cơ thể mỗi ngày chủ yếu đến từ đâu, sau khoảng một năm nữa. Ngân hàng thế giới và Viện khí tượng Phần Lan đang phối hợp cùng Hà Nội tiến hành nghiên cứu để tính toán tỷ trọng từng thông số trong bầu không khí ô nhiễm của thành phố.

Thắng sẽ điều trị thêm khoảng 6 tuần. Nhung bảo ra viện, sẽ không cho chồng lái taxi. Đó sẽ là biện pháp tạm thời, như việc Hà Nội khuyên người dân không ra khỏi nhà những ngày AQI báo mức nguy hại.