Trải qua gần 30 năm hình thành và phát triển, hệ thống QTDND không ngừng lớn mạnh cả về quy mô và số lượng, càng khẳng định được chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước về phát triển loại hình kinh tế hợp tác hoạt động trong lĩnh vực tiền tệ, đã góp phần không nhỏ trong việc phát triển kinh tế-xã hội. Tuy nhiên, loại hình tín dụng này còn tồn tại những yếu kém ảnh hưởng đến an toàn hoạt động không chỉ của từng QTDND mà còn là mối rủi ro đối với cả hệ thống tín dụng. 

Tổng quan về Quỹ tín dụng nhân dân

Theo Hiệp hội các quỹ tín dụng thế giới (WOCCU), “Quỹ tín dụng - được gọi dưới nhiều tên gọi khác nhau tại các nước trên thế giới - là các hợp tác xã tài chính được sở hữu bởi chính khách hàng của mình, nhằm cung cấp các dịch vụ tiết kiệm, tín dụng và các dịch vụ tài chính khác cho thành viên. Thành viên của các quỹ tín dụng có mối liên kết chung với nhau, dựa trên các mối quan hệ chung về cộng đồng, nghề nghiệp, tổ chức hoặc tín ngưỡng”.

Theo Khoản 1 Điều 3 Luật hợp tác xã năm 2012 thì: “Hợp tác xã là tổ chức kinh tế tập thể, đồng sở hữu, có tư cách pháp nhân, do ít nhất 07 thành viên tự nguyện thành lập và hợp tác tương trợ lẫn nhau trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, tạo việc làm nhằm đáp ứng nhu cầu chung của thành viên, trên cơ sở tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ trong quản lý hợp tác xã”. Như vậy, QTDND do các tổ chức, cá nhân và hộ gia đình tự nguyện thành lập để hoạt động ngân hàng nhằm mục tiêu chủ yếu là tương trợ nhau phát triển sản xuất, kinh doanh và đời sống, đáp ứng nhu cầu chung của thành viên, trên cơ sở tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ..

Quá trình hình thành và phát triển mô hình QTD luôn gắn liền với lịch sử phong trào Hợp tác xã (HTX) nói chung và Hợp tác xã tín dụng (HTXTD) nói riêng. Cho đến nay các HTXTD (hay các TCTD hợp tác) với nhiều loại hình và tên gọi khác nhau như HTXTD, QTDND, Quỹ tín dụng và tiết kiệm, Ngân hàng hợp tác xã (NHHTX)... hầu như đã hiện diện ở tất cả các nước trên thế giới. Tuy nhiên, sự khác biệt trong quy mô và trình độ phát triển giữa các loại hình TCTD hợp tác xã ngày càng mờ nhạt khi mô hình hoạt động và lĩnh vực hoạt động của các TCTD hợp tác này ngày càng phát triển theo cả chiều rộng và chiều sâu.

Thực trạng hoạt động và rủi ro của Quỹ tín dụng nhân dân

Tính đến nay toàn hệ thống có gần 1.200 QTDND tại 56/63 tỉnh, thành phố với 2.831 xã, phường, thị trấn (chiếm 25,4% số xã, phường, thị trấn trên cả nước) và gần 2,1 triệu thành viên là các hộ gia đình chủ yếu ở khu vực nông nghiệp – nông thôn. QTDNN đã góp phần tích cực trong công cuộc xoá đói, giảm nghèo, hạn chế được tệ nạn cho vay nặng lãi và các hình thức biến tướng của nó ở nông thôn.

Xét về khía cạnh kinh tế, khi so sánh hiệu quả của ngành Ngân hàng với hiệu quả của hệ thống QTDND, có thể thấy rằng quy mô của các QTDND rất nhỏ nhưng hiệu quả sử dụng vốn nhìn chung khá cao, hiệu quả sinh lời của QTDND cao hơn so với hiệu quả sinh lời của toàn hệ thống. Xét về mặt xã hội, hệ thống QTDND góp phần giải quyết các nhu cầu về vốn và các vấn đề tài chính liên quan đến các thành viên và những hộ nghèo. Mục tiêu hoạt động chủ yếu của các QTDND là tương trợ giữa các thành viên, giúp cho các thành viên của quỹ có thể tiếp cận được nguồn vay một cách dễ dàng, nhanh chóng phục vụ cho hoạt động sản xuất, kinh doanh nhằm cải thiện cuộc sống.

Trong thời gian qua, các hoạt động của QTDND đã có biểu hiện xa rời mục tiêu, tôn chỉ hoạt động về mục tiêu liên kết hệ thống, tương trợ, hỗ trợ thành viên, Thông tư 04/2015/TT-NHNN quy định về QTDND đã quy định QTDND gửi tiền nhàn rỗi tại NHHTX để thực hiện vai trò liên kết hệ thống, kịp thời hỗ trợ thành viên và chỉ được mở tài khoản thanh toán tại TCTD khác không phải là NHHTX để phục vụ hoạt động thanh toán. Tuy nhiên đến 31/3/2019 vẫn còn khoảng 5% số QTDND (60 QTDND) có số dư tiền gửi có kỳ hạn tại các TCTD khác mà không phải là NHHTX.

Bên cạnh đó, trong quá trình hoạt động đã xuất hiện các QTDND vi phạm nghiêm trọng các quy định của pháp luật. Nguyên nhân chủ yếu là do rủi ro về đạo đức của một số bộ phận lãnh đạo và cán bộ quỹ vi phạm các quy định của pháp luật trong hoạt động QTDND.  Có thể kể đến một số vụ việc sau: (1) Sai phạm tại QTDND trên địa bàn tỉnh Đồng Nai: Giám đốc cùng người nhà thâu tóm, chỉ đạo, chi phối toàn bộ hoạt động huy động vốn và sử dụng vốn, lấy tiền sử dụng vào mục đích cá nhân, dẫn đến mất khả năng chi trả… (2) Cho vay một số đối tượng (không phải là thành viên Quỹ), là các cá nhân ngoài địa bàn hoạt động, là chủ một số doanh nghiệp dẫn đến thua lỗ, không có khả năng trả nợ tại địa bàn tỉnh Thanh Hóa...; (3) Chủ tịch HĐQT, Giám đốc, Phó giám đốc kiêm cán bộ tín dụng, kế toán, thủ quỹ và một số cán bộ Quỹ lập hồ sơ tín dụng khống; Chủ tịch HĐQT lập hồ sơ khống rút tiền của Quỹ, ủy viên HĐQT kiêm Giám đốc điều hành lợi dụng chức vụ, quyền hạn tham ô chiếm đoạt tài sản lớn của Quỹ tại địa bàn Hà Nội, Hưng Yên...

Điều này dẫn đến số QTDND được đặt vào tình trạng KSĐB ngày càng tăng, hiện tại đã có trên 20 QTDND. Còn có một số lãnh đạo quỹ thiếu trách nhiệm hoặc năng lực quản lý điều hành yếu kém dẫn đến bị lợi dụng làm thất thoát tài sản. Một trường hợp điển hình là sai phạm trong công tác huy động vốn do việc quản lý lỏng lẻo, sai phạm trong việc quản lý sổ tiết kiệm trắng tại một số QTDND ở Bắc Giang, Bắc Ninh… Điều này cho thấy hệ thống kiểm soát rủi ro tại các QTDND vốn đã yếu lại dễ dàng bị vô hiệu hóa bởi các nhân viên và lãnh đạo quỹ.

Điều đáng quan tâm là trong đó đã có một số QTDND có tốc độ tăng trưởng nóng và có nguy cơ vượt ngoài tầm quản lý, kiểm soát: Chỉ tính trong số 50 QTDND lớn nhất (chiếm 4,2% tổng số QTDND) nhưng đã chiếm gần 40% tổng nguồn vốn của 1.200 QTDND trong toàn hệ thống (có QTDND hiện nay có tổng nguồn vốn hoạt động lên tới gần 500 tỷ đồng). Mặt khác, tuy mở rộng quy mô và địa bàn hoạt động nhưng bộ máy quản lý điều hành của các QTDND này lại không theo kịp với yêu cầu phát triển.

Số QTDND được đặt vào tình trạng KSĐB ngày càng tăng, hiện tại đã có trên 20 QTDND. Trong đó hầu hết các quỹ này đều có các sai phạm xuất phát từ “rủi ro đạo đức”.Nguyên nhân chủ yếu là do “rủi ro về đạo đức” của một số bộ phận lãnh đạo và cán bộ quỹ vi phạm các quy định của pháp luật trong hoạt động QTDND. Bên cạnh đó, còn có một số lãnh đạo Quỹ thiếu trách nhiệm hoặc năng lực quản lý điều hành yếu kém dẫn đến bị lợi dụng làm thất thoát tài sản.

Trong khi đó, hoạt động của Ban kiểm soát chưa phát huy hết vai trò kiểm tra, giám sát, cảnh báo tại chỗ nên không kịp thời phát hiện được sai phạm, yếu kém của QTDND. Tình trạng nói trên cho thấy khả năng tự giám sát và việc giám sát từ bên ngoài đối với hoạt động của các QTDND còn thiếu hiệu quả, hệ thống kiểm soát rủi ro tại các QTDND vốn đã yếu lại dễ dàng bị vô hiệu hóa bởi các cá nhân lãnh đạo Quỹ dẫn đến nguy cơ rủi ro trong hoạt động của hệ thống QTDND.

Nguyên nhân các rủi ro của Quỹ tín dụng nhân dân

Nguyên nhân chủ quan

-Chính sách tín dụng: Nhiều QTDND đã bỏ qua một số bước trong quy trình tín dụng hoặc làm cho đủ thủ tục, cơ chế cho vay đơn giản hóa, tự ý hạ thấp tiêu chuẩn đánh giá khách hàng.

- Mô hình QTD chưa hoàn thiện:mô hình liên kết phát triển hệ thống còn chậm hình thành đã làm hạn chế sự liên kết và hỗ trợ lẫn nhau giảm sức mạnh trong hệ thống.

- Địa bàn hoạt động của QTD riêng lẻ:  Đa số các QTD có quy mô nhỏ, tiềm lực tài chính hạn chế nhất là vốn điều lệ (Bình quân 01tỷ/quỹ), khả năng huy động vốn khó khăn vì hoạt động ở vùng nông thôn dân cư nghèo, chưa có tập quán giao dịch với QTD, uy tín của QTD bị hạn chế do ảnh hưởng bởi các QTD sai phạm, yếu kém.

- Hoạt động của QTD chưa thực sự an toàn, tiềm ẩn nhiều rủi ro: Rủi ro về khả năng thanh toán, về lãi suất, tài sản. Cho vay chủ yếu dưới hình thức tín chấp. Sự đổ vỡ của một hoặc vài QTD sẽ có nguy cơ phản ứng dây chuyền đến cả hệ thống QTD và hệ thống Ngân hàng.           

-  Công tác tổ chức kiểm tra, kiểm soát:Công tác tổ chức kiểm tra, kiểm soát của các QTDND nếu quá yếu kém và lỏng lẻo sẽ dẫn đến việc phát hiện và xử lý không kịp thời những trường hợp vi phạm, lợi dụng trong hoạt động cho vay và rủi ro trong hoạt động tín dụng là tất yếu.

- Chất lượng cán bộ QTDND:trình độ chuyên môn và năng lực quản lý của đội ngũ cán bộ của QTD đặc biệt là CBTD là người trực tiếp giao dịch với khách hàng, nắm bắt đặc điểm cũng như chất lượng khách hàng, khoản vay. Điều này đòi hỏi cán bộ tín dụng phải có kiến thức, kinh nghiệm làm việc cũng như khả năng phân tích, dự báo… Ngoài ra, vấn đề rủi ro đạo đức cũng xảy ra khi lãnh đạo QTDND có quan hệ lợi ích với khách hàng.

Nguyên nhân khách quan

- Môi trường tự nhiên:Thiên tai, bão lụt, hỏa hoạn, mất mùa, dịch bệnh… hầu hết địa bàn hoạt động của các QTDND là ở vùng nông nghiệp, thôn nên mục đích sử dụng vốn vay chủ yếu của khách hàng là chăn nuôi, kinh doanh và buôn bán nhỏ lẻ…khi xảy ra những rủi ro trên dẫn đến nợ xấu phát sinh là rất lớn gây nên rủi ro tín dụng trong hoạt động của QTDND.

- Môi trường kinh tế:Nếu sự phát triển cạnh tranh trên thị trường chưa thực sự bình đẳng, tốc độ cũng như trình độ phát triển chưa cao sẽ dẫn đến việc các cá nhân và tổ chức cũng như các doanh nghiệp không có tiềm lực tài chính đủ mạnh.

- Môi trường pháp lý:Môi trường pháp lý cho hoạt động của các QTDND chưa đầy đủ là nguyên nhân quan trọng góp phần gây ra nợ xấu, nợ quá hạn. Sự bất cập và chồng chéo của Luật (hiện tại QTDND bị chi phối chính bởi 02 Luật TCTD và Luật HTX) khiến các cơ quan hữu quan lúng túng trong việc xử lý tranh chấp về tài sản đảm bảo, các quy định về kế toán, kiểm toán chưa đủ sức mạnh thực hiện sẽ khiến số liệu không đủ cơ sở vững chắc để thẩm định cho vay.

- Từ phía khách hàng: Sự yếu kém trong tổ chức sản xuất và hoạt động kinh doanh của khách hàng: Năng lực tài chính của khách hàng không cao ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả sản xuất, kinh doanh. Một số khách hàng lại có tư tưởng lợi dụng kẽ hở của pháp luật để tính toán, chụp giựt, lừa đảo, móc ngoặc, sử dụng vốn sai mục đích kiếm lời, vay không có ý định trả nợ (rủi ro đạo đức).

Giải pháp quản trị rủi ro của các Quỹ tín dụng nhân dân

Thứ nhất, nhận thức đúng về loại hình tổ chức tín dụng HTX là gì?Những nhận thức lệch lạc thường hay gặp ở các nước là coi tổ chức tín dụng HTX như là một công cụ để thực thi các chính sách xã hội của Nhà nước hay coi là một tổ chức xã hội từ thiện dẫn đến mục tiêu của TCTD Hợp tác sẽ bị đẩy ra phía sau làm cho lợi ích của các thành viên về lâu dài không được đảm bảo. Để mọi người nhận thức một cách đấy đủ đúng đắn về loại hình TCTD kinh tế tập thể này thì Nhà nước cần phải có biện pháp phổ biến tuyên truyền, giáo dục - đào tạo một cách chính quy nhằm nâng cao nhận thức giúp cho người dân hiểu rõ, hiểu đúng về bản chất của mô hình này.

Thứ hai,hoàn thiện cơ chế xây dựng một hệ thống liên kết tín dụng hợp tác hoàn chỉnh. Lịch sử phát triển mô hình QTDND đã cho thấy QTDND là loại hình ra đời sớm nhất và cũng là nơi trực tiếp tiến hành các hoạt động tiền tệ để hỗ trợ các thành viên để nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh của riêng họ đây chính là mục tiêu cơ bản và lâu dài mà các thành viên mong muốn khi cùng nhau góp vốn thành lập QTDND.

Thứ ba,tiếp tục hoàn thiện Quy chế quản lý và sử dụng Quỹ Bảo toàn, trong đó có cơ chế nộp phí tham gia Quỹ Bảo toàn và việc sử dụng Quỹ Bảo toàn phù hợp với thực tiễn, tăng cường tính công khai, minh bạch trong sử dụng Quỹ Bảo toàn nhằm nâng cao khả năng hỗ trợ QTDND khó khăn tạm thời về khả năng chi trả của QTDND. Đây là giải pháp quan trọng để hỗ trợ các QTDND khắc phục, vượt qua những khó khăn về tình hình tài chính, đảm bảo sự an toàn trong hoạt động của từng QTDND cũng như đối với toàn hệ thống.

Thứ tư,đào tạo chuyên sâu đối với đội ngũ làm công tác kiểm tra nội bộ, nâng cao nghiệp vụ chuyên môn, kỹ năng quản lý, giám sát.

Trong bối cảnh nền kinh tế đang chịu tác động nặng nề của thiên tai và dịch bệnh Covid 19, trước yêu cầu ngày càng cao của các QTDND thành viên và sự cạnh tranh gay gắt của hệ thống các TCTD. Để đảm bảo đạt được mục tiêu, nhiệm vụ đặt ra, đồng thời khắc phục những vấn đề còn tồn tại, việc hoàn thiện hành lang pháp lý của NHHT và QTDND được xem là điểm tựa nhằm phát triển Ngân hàng Hợp tác và hệ thống QTDND theo hướng tăng trưởng – an toàn, phát triển – bền vững.

Tài liệu tham khảo:

1. Luật các Tổ chức tín dụng 2010 và Luật các TCTD sửa đổi bổ sung 2017;
2. Thông tư số 04/2015/TT-NHNN ngày 31/3/2015 quy định về QTDND; Thông tư số 03/2014/TT-NHNN ngày 23/01/2014 quy định về Quỹ bảo đảm an toàn hệ thống QTDND;
3. Thông tư số 21/2019/TT-NHNN ngày 14/11/2019 về sửa đổi, bổ sung một số điều của các Thông tư quy định về Ngân hàng Hợp tác xã Việt Nam, Qũy tín dụng nhân dân và quỹ bảo đảm an toàn hệ thống Qũy tín dụng nhân dân của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam.