Giới thiệu

Trong những năm qua, hệ thống ngân hàng Việt Nam đã có những bước phát triển rõ rệt mà một trong những điểm đáng chú ý nhất đó là sự đa dạng hóa trong cấu trúc sở hữu như: Ngân hàng thương mại (NHTM) nhà nước, NHTM cổ phần, ngân hàng liên doanh, ngân hàng có vốn nước ngoài. Sự đa dạng trong hình thức sở hữu đặt ra yêu cầu phải quản lý nghiêm ngặt hơn từ phía các cơ quan quản lý để đảm bảo vận hành ổn định của toàn bộ hệ thống ngân hàng; đồng thời, mỗi NHTM cũng đối mặt với những thách thức trong thực thi các biện pháp quản trị hiệu quả.

Qua nghiên cứu thực trạng của các NHTM, bài viết này làm rõ tác động của cấu trúc sở hữu đối với hiệu quả hoạt động trong hệ thống ngân hàng Việt Nam bằng việc sử dụng phần mềm STATA làm công cụ tính toán. Dựa trên kết quả nghiên cứu, các nhà quản lý NHTM sẽ có những giải pháp phù hợp với tình hình hiệu quả hoạt động của ngân hàng.

Cơ sở lý thuyết

Theo lý thuyết chi phí người đại diện (Jensen và Meckling, 1976), chủ thể hay chủ sở hữu vốn và người đại diện hay nhà quản trị luôn có sự đối nghịch về lợi ích. Người sở hữu vốn quan tâm đến giá trị công ty, giá cổ phiếu (cũng là lợi ích của chính họ). Trong khi đó, nhà quản trị chưa quan tâm nhiều đến lợi ích cổ đông mà chỉ quan tâm đến lợi ích của mình là chính (lương, thưởng, phụ cấp, nguồn thu khác dựa trên vị trí công tác của mình).

Đối với hoạt động ngân hàng, việc sở hữu cổ phần nhà nước được cho là chưa hiệu quả về bản chất vì vấn đề đại diện (Williams và Nguyen, 2005). Vấn đề người đại diện - người đứng đầu trở nên quan trọng hơn dưới quyền sở hữu của Chính phủ và quyền sở hữu của Chính phủ trong các ngân hàng có khả năng gây rủi ro đạo đức do các nhà quản trị ngân hàng luôn kỳ vọng vào các gói cứu trợ của Chính phủ trong điều kiện sức khoẻ tài chính giảm (Ashraf, 2017).

Để giảm bớt các vấn đề về chi phí người đại diện và nâng cao hiệu quả hoạt động, việc tăng tỷ lệ sở hữu tư nhân và gói thù lao hấp dẫn được xem là biện pháp hữu ích. Các nhà đầu tư có xu hướng lấy lợi nhuận vốn cổ phần tối đa làm mục tiêu đầu tư chính của họ. Do đó, họ thường chỉ gắn bó với công ty bằng cổ phần sở hữu của mình và hầu hết hoạt động trong tầm tay với các nhà quản lý.

Nghiên cứu của Jiang và cộng sự (2013) cho thấy, việc tư nhân hóa các ngân hàng đã cải thiện hiệu suất xét về dòng doanh thu và tăng hiệu quả trong ngắn hạn hoặc dài hạn ở Trung Quốc. Saghi-Zedek (2016) cũng nhận thấy rằng, ngân hàng có nhiều cổ đông trong nước có khả năng sinh lời cao hơn, vì những cổ đông này có thêm kỹ năng quản lý đa dạng hóa hoạt động và mang lại hiệu quả kinh tế.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa tài chính được mở rộng hơn nữa trong lĩnh vực ngân hàng vốn trước đây bị hạn chế đối với đầu tư quốc tế, sự cởi mở ngày càng tăng đối với các nhà đầu tư cổ phần nước ngoài ở các nước đang phát triển được kỳ vọng sẽ cải thiện môi trường thông tin như tăng phạm vi phân tích của các nhà phân tích và giảm quản lý thu nhập.

Nhiều nghiên cứu cho thấy, việc tăng tỷ lệ sở hữu cổ phần nước ngoài sẽ tác động tích cực đến hiệu quả hoạt động ngân hàng. Thứ nhất, các cổ đông nước ngoài ít chịu áp lực chính trị hơn và có nhiều khả năng tham gia vào các cuộc đàm phán và giám sát lâu dài trong các công ty (Huang và Zhu, 2015). Thứ hai, các cổ đông nước ngoài có khả năng mang lại công nghệ mới, kỹ thuật hiện đại và kỹ năng quản lý hiệu quả vì các nhà đầu tư nước ngoài thường đầu tư vào các công ty tương tự ở các khu vực pháp lý khác nhau nên họ có kinh nghiệm và bí quyết liên quan để đặt ra các tiêu chuẩn phù hợp cho hiệu quả hoạt động (Gillan và Starks, 2003).

Kết quả nghiên cứu thực nghiệm (Berger và cộng sự, 2009; Lin và Zhang, 2009) ủng hộ quan điểm các nhà đầu tư nước ngoài có thể giúp các ngân hàng trong nước áp dụng các công nghệ tiên tiến và chuyên môn cho các hoạt động kinh doanh của ngân hàng.

Dữ liệu và phương pháp nghiên cứu

Tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng với phương pháp hồi quy bình phương nhỏ nhất (Pooled OLS), hồi quy tác động cố định (FEM) và hồi quy tác động ngẫu nhiên (REM). Dữ liệu thứ cấp được sử dụng thu thập từ báo cáo tài chính (BCTC) đã kiểm toán của 26 NHTM giai đoạn 2010 - 2022 trên các sản giao dịch HNX, HOSE và UPCOM được đưa về thành dạng bảng và chạy hồi quy trên phần mềm Stata 16. Dựa trên kết quả của Lin và Zhang (2009); Lensink và Naaborg (2007) mô hình hồi quy được tác giả đề xuất như sau:

ROA=β0+β1×OWNit+β2×SIZEit+β3×DEPit+β4×LOAit+β5×EQUit+Ei

Trong đó:

- Efficiency: Là nhóm gồm biến phụ thuộc (ROA) đo lường hiệu quả hoạt động của ngân hàng i tại năm t (%);

- OWNit: Cấu trúc sở hữu đo lường tỷ lệ sở hữu bao gồm sở hữu nhà nước (SO), sở hữu nước ngoài (FO), sở hữu tư nhân (DO);

- SIZEit: Quy mô của ngân hàng i vào năm thứ t;

- DEPit: Tỷ lệ tiền gửi của ngân hàng i vào năm thứ t (%);

- LOAit: Tỷ lệ cho vay của ngân hàng i vào năm thứ t (%);

- EQUit: Tỷ lệ vốn chủ sở hữu của ngân hàng i vào năm thứ t (%);

- Eit: sai số của mô hình đại diện cho những yếu tố không quan sát được kháu nhau giữa các đối tượng và thay đổi theo thời gian.

Kết quả nghiên cứu

Phân tích thống kê mô tả

Bảng 1 cho thấy, có 338 quan sát trong 12 năm giai đoạn 2010 - 2022. Biến phụ thuộc (ROA) có gía trị trung bình là 0.009, giá trị tối thiểu -0.059, giá trị tối đa 0.059, độ lệch chuẩn 0.0086. Tỷ lệ sở hữu nhà nước (SO) bình quân của 26 ngân hàng là 23,34%, tỷ lệ sở hữu nhà nước lớn nhất là 100% và thấp nhất là 0%.

Tỷ lệ sở hữu tư nhân bình quân của 26 ngân hàng là 65,66%, tỷ lệ sở hữu tư nhân lớn nhất là 100% và thấp nhất là 0%. Bảng 1 cho thấy, giá trị độ lệch chuẩn/giá trị trung bình của phần lớn các biến có giá trị nhỏ hơn 1, độ lệch chuẩn nhờ hơn trung bình, dữ liệu giao động yếu, dữ liệu thống kê quan sát của mẫu chênh lệch thấp.

Kiểm tra kết quả đa cộng tuyến

Nghiên cứu sử dụng hệ số phóng đại phương sai VIF để kiểm tra đa cộng tuyến. Nếu hệ số VIF không vượt quá 10 thì có dấu hiệu đa cộng tuyến trong mô hình nghiên cứu. Bảng 2 cho thấy, hệ số VIF của các biến trong mô hình có giá trị nhỏ hơn 10. Điều này cho thấy, mô hình nghiên cứu không có hiện tượng đa cộng tuyến, các biến độc lập không ảnh hưởng đến kết quả giải thích của mô hình.

Lựa chọn mô hình ước lượng

Để thực hiện hồi quy dữ liệu bảng, bài viết sử dụng phương pháp hồi quy bình phương nhỏ nhất (Pool-OLS), phương pháp hồi quy tác động cố định và (FEM) và hồi quy tác động ngẫu nhiên (REM). Nghiên cứu sử dụng kiểm định Hausman để lựa chọn giữa mô hình hồi quy (FEM) và (REM) cho dữ liệu bảng của mẫu nghiên cứu.

Kiểm định Hausman có các giả thuyết như sau:

H0: không có tương quan giữa các biến giải thích và thành phần ngẫu nhiên, có nghĩa là mô hình REM là phù hợp.

H1: Có tương quan giữa biến giải thích và thành phần ngẫu nhiên (tức là mô hình FEM) là phù hợp.

Kết quả kiểm định Hausman Bảng 3 cho thấy, với p – value = 0.0032 < 5%(0.05). Như vậy, giả thuyết H0 bị bác bỏ, phương pháp phù hợp đưuojc lựa chọn là ảnh hưởng cố định (FEM). Vì vậy, nghiên cứu sẽ sử dụng mô hình (FEM) để hồi quy tác động của các trúc sở hữu đến hiệu quả hoạt động của NHTM.

Kiểm tra tính phù hợp của mô hình

Để kiểm định phương sai sai số thay đổi, mô hình sử dụng kiểm định White Bảng 4.