Tỷ lệ tham gia còn thấp

Trong những năm qua, tỷ lệ người dân tham gia BHXH tự nguyện tăng hàng năm và đến nay đạt khoảng 243.000 người, trong số này chỉ có 30% là đối tượng tham gia mới, 70% còn lại là những người đã có thời gian tham gia BHXH bắt buộc, đóng tiếp để đủ điều kiện hưởng lương hưu.

Ngoài ra, việc thu hút lao động trong khu vực phi chính thức cũng còn nhiều hạn chế, tỷ lệ thấp. Điều này cho thấy chính sách khuyến khích thu hút người dân tham gia BHXH tự nguyện còn nhiều khó khăn, bất cập làm ảnh hưởng đến việc thực hiện chính sách BHXH của Đảng, Nhà nước.

Chính sách BHXH tự nguyện được thực hiện ở nước ta từ ngày 1/1/2008, áp dụng đối với người không thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc. Chính sách BHXH tự nguyện ra đời được sự đón nhận tích cực của người dân, đặc biệt là những người đã gần hết tuổi lao động nhưng chưa tích lũy được đủ 20 năm đóng BHXH để hưởng lương hưu.

Đến hết năm 2017 số người tham gia là 227.506 người; số thu BHXH tự nguyện trong giai đoạn 2015 - 2017 đạt bình quân trên 1.000 tỷ đồng/năm. Tính đến ngày 31/12/2017, cơ quan BHXH đang chi trả cho khoảng 24 nghìn người hưởng chế độ BHXH tự nguyện hàng tháng với số tiền chi trả là 770 tỷ đồng. Những trường hợp này đều đã từng có thời gian tham gia BHXH bắt buộc.

Bên cạnh những kết quả đã đạt được, việc triển khai thực hiện chính sách BHXH tự nguyện còn nhiều hạn chế, đặc biệt là số đối tượng tham gia còn thấp (hiện mới chiếm khoảng 0,45% so với lực lượng lao động).

Tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện còn thấp là do một số nguyên nhân sau: Chính sách BHXH tự nguyện mặc dù đã được thiết kế ưu việt về quyền lợi nhưng tính hấp dẫn còn chưa cao trong bối cảnh đối tượng thuộc diện tham gia BHXH tự nguyện là người lao động thuộc khu vực phi chính thức, tính chất công việc không ổn định, mặt bằng bình quân thu nhập thấp, điều kiện kinh tế còn khó khăn; thời gian đóng tối thiểu để hưởng lương hưu dài (20 năm); mức hỗ trợ từ NSNN còn thấp.

Bên cạnh đó, việc tổ chức thực hiện chính sách chưa có những giải pháp đột phá trong tiếp cận, vận động đối tượng do chưa có cơ chế hoa hồng đủ sức hấp dẫn đối với các đại lý thu BHXH; cải cách thủ tục hành chính trong lĩnh vực BHXH mặc dù đã có những bước tiến nhưng vẫn chưa thực sự tạo thuận lợi nhất cho người dân tiếp cận thông tin về BHXH, đăng ký tham gia; các phương pháp giao dịch, đăng ký và thu nộp chưa đa dạng và tiện lợi.

Tháo gỡ vướng mắc

Theo thống kê, cả nước có khoảng 40 triệu người lao động làm việc trong khu vực phi chính thức, trong đó chủ yếu là người từ nông thôn ra. Phần lớn các doanh nghiệp nhỏ và vừa, các hộ kinh doanh sản xuất và người lao động tự do đều trốn tránh việc không đăng ký lao động, không tham gia các loại BHXH. Vì vậy, cần nhanh chóng chính thức hóa lao động phi chính thức, khuyến khích tham gia BHXH để bảo đảm quyền lợi cho người lao động thuộc khu vực này.

Theo một số chuyên gia, về dài hạn, BHXH cần tập trung đối tượng là người lao động làm việc ở khu vực kinh tế phi chính thức, người dân sống ở nông thôn. Giải pháp thúc đẩy chuyển dịch lao động từ khu vực phi chính thức sang chính thức cũng sẽ khả thi nếu Nhà nước có chính sách hỗ trợ người dân tham gia BHXH.

Người lao động thấy rõ việc tham gia BHXH mang lại lợi ích về nhiều mặt, bản thân họ sẽ chủ động tham gia. Việc áp dụng các hình thức hỗ trợ nên được thí điểm ở khu vực nuôi trồng thủy sản, trồng cà-phê, làng nghề... trước khi nhân rộng.

Nhiều chuyên gia cho rằng, dù có hỗ trợ của Nhà nước song cũng chưa kỳ vọng có sự đột biến về người tham gia BHXH tự nguyện như với người tham gia BHYT. Bởi đối với BHYT, Nhà nước hỗ trợ hoàn toàn hoặc hỗ trợ phần lớn, nhưng BHXH tự nguyện chỉ hỗ trợ một phần, trong khi còn rất nhiều rào cản để tham gia BHXH tự nguyện.

Một trong các rào cản là vấn đề tâm lý của người tham gia, bởi hiện nay BHXH tự nguyện có thời gian đóng quá dài (20 năm). Về lâu dài, chính sách BHXH tự nguyện cần được điều chỉnh để linh hoạt hơn, khắc phục các hạn chế, tạo ra mức độ hấp dẫn hơn đối với người dân, cả lợi ích dài hạn và ngắn hạn.

Đánh giá được những hạn chế nêu trên, vừa qua Chính phủ đã trình Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương Khóa XII thông qua Nghị quyết số 28-NQ/TW ngày 23/5/2018 về cải cách chính sách BHXH, trong đó đặt ra mục tiêu phấn đấu đến năm 2021, nông dân và lao động khu vực phi chính thức tham gia BHXH tự nguyện chiếm khoảng 1% lực lượng lao động trong độ tuổi; đến năm 2025 đạt khoảng 2,5% và đến năm 2030 đạt khoảng 5%.

Để đạt được mục tiêu Trung ương đã đề ra, cùng với các giải pháp Chính phủ, các bộ ngành chức năng thực hiện, cần tập trung triển khai đồng bộ các giải pháp như:  Nghiên cứu, sửa đổi bổ sung chính sách theo hướng giảm thời gian đóng BHXH để đủ điều kiện hưởng lương hưu hàng tháng xuống còn 10 năm; nâng mức hỗ trợ người dân tham gia BHXH tự nguyện phù hợp với khả năng của NSNN; thực hiện thí điểm gói BHXH tự nguyện ngắn hạn linh hoạt để đáp ứng tốt hơn nhu cầu của người dân; gắn quyền lợi tham gia BHXH tự nguyện với các ưu đãi khác của Nhà nước (ví dụ ưu đãi vay vốn sản xuất kinh doanh); giao chỉ tiêu phát triển tham gia BHXH cho các địa phương.

Bên cạnh đó, cần chuyên nghiệp hóa đội ngũ làm công tác thu BHXH tự nguyện; tiếp tục cải cách hành chính, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác thu BHXH tự nguyện; đẩy mạnh việc thực hiện thu và chi BHXH tự nguyện qua ngân hàng; đa dạng mạng lưới cung cấp dịch vụ./.