Trong dài hạn, những tác động này mang tính tích cực, song cũng tạo ra nhiều thách thức trong ngắn hạn và trung hạn, dễ thấy nhất là công nghệ sẽ làm thay đổi vai trò của người làm kế toán - kiểm toán trong tương lai. Bài viết đề cập đến những cơ hội và những khó khăn thách thức cụ thể mà các kế toán viên, kiểm toán viên Việt Nam phải đối diện, qua đó đề xuất một số giải pháp để họ tận dụng các cơ hội và ứng phó hiệu quả với những khó khăn, thách thức đến từ cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0.

Đặt vấn đề

Cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 đã tác động mạnh mẽ và toàn diện đến nền kinh tế - xã hội trên thế giới. Cùng với các quốc gia khác, Việt Nam cũng bị tác động không nhỏ bởi cuộc Cách mạng mang tính toàn cầu này. Xu hướng toàn cầu hóa về kế toán - kiểm toán ngày càng mạnh mẽ; các nền kinh tế rộng mở hơn, giao lưu và giao thoa nhiều hơn. Nhiều hiệp định, điều ước, cam kết quốc tế được ký kết, triển khai cho phép không chỉ hàng hóa, dịch vụ mà cả dòng vốn đầu tư, các dòng tiền, nguồn nhân lực, trong đó có nguồn nhân lực kế toán và kiểm toán di chuyển tự do hơn.

Tác động của Cách mạng công nghiệp 4.0 cũng làm thay đổi cơ bản phương thức thực hiện kế toán - kiểm toán hiện nay bằng việc áp dụng chứng từ điện tử, các phần mềm tổng hợp, xử lý dữ liệu trong môi trường tin học hóa, tiết kiệm thời gian, công sức cũng như không bị giới hạn bởi không gian, khoảng cách địa lý. Vì vậy, người lao động trong lĩnh vực kế - toán kiểm toán buộc phải thay đổi để theo kịp sự biến đổi đó.

Năng lực đối với người làm kế toán, kiểm toán không chỉ dừng lại ở trình độ hiểu biết và năng lực chuyên môn, nghiệp vụ mà còn phải có kỹ năng tổ chức, quản trị thông tin, quản trị mạng, kỹ năng phân tích đánh giá, dự báo, năng lực tư vấn, kỹ năng khai thác, vận hành mạng, sử dụng thông tin và bảo mật thông tin… Điều này đòi hỏi, hoạt động đào tạo, phát triển nguồn nhân lực kế toán - kiểm toán cần có sự đổi mới căn bản từ chương trình, nội dung cho đến phương pháp đào tạo. Các tổ chức nghề nghiệp kế toán - kiểm toán cần đảm nhiệm tốt vai trò và trách nhiệm đào tạo đội ngũ kế toán - kiểm toán, tổ chức các hoạt động giáo dục, bồi dưỡng nghề nghiệp, nâng cao và phát triển năng lực cho những người làm kế toán - kiểm toán theo thông lệ và chuẩn mực giáo dục nghề nghiệp... hướng tới xây dựng ngành Kế toán - kiểm toán của Việt Nam phát triển mạnh mẽ, đáp ứng yêu cầu thời kỳ hội nhập.

Cơ hội, khó khăn và thách thức đối với lĩnh vực kế toán - kiểm toán Việt Nam

Trong bối cảnh mới, cũng giống như các ngành nghề kinh doanh khác, kế toán - kiểm toán đang đứng trước rất nhiều cơ hội, cụ thể như:

Mở rộng phạm vi làm việc và có nhiều cơ hội việc làm: Thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 với mạng không dây đã rút ngắn khoảng cách địa lý trong thực hiện công việc kế toán – kiểm toán. Nghĩa là, các kế toán – kiểm toán viên có thể thực hiện công việc kế toán – kiểm toán ở bất kỳ đâu, nếu cá nhân tổ chức thực hiện công việc kế toán – kiểm toán đó đáp ứng đủ điều kiện hành nghề. Đây là cơ hội nhưng cũng là thách thức đối với người hành nghề kế toán – kiểm toán Việt Nam. Họ buộc phải nâng cao năng lực để đáp ứng yêu cầu hành nghề quốc tế, nâng cao vị thế và mở rộng phạm vi hành nghề trong giai đoạn toàn cầu hóa.

Cơ hội tiếp cận với công nghệ kế toán - kiểm toán quốc tế: Cách mạng công nghiệp 4.0 tạo điều kiện cho việc khai thác dữ liệu và nâng cao độ tin cậy của việc lập báo cáo. Các phần mềm và hệ thống thông minh sẽ thay thế công việc thủ công, tự động hóa các quy trình phức tạp, hỗ trợ các xu hướng dịch vụ thuê ngoài và tái sử dụng nội bộ một số dịch vụ khác. Việc phát triển hệ thống trí tuệ nhân tạo, vạn vật kết nối trên toàn thế giới sẽ mở ra cơ hội để ngành Kế toán - kiểm toán tiếp cận những phần mềm kế toán tiện ích với chi phí phù hợp. Từ đó, sử dụng hiệu quả nguồn lực, tiết kiệm thời gian, nhân lực, tiệm cận hệ thống kế toán - kiểm toán quốc tế. Đây là cơ hội để các công ty kế toán - kiểm toán nâng cao chất lượng dịch vụ, mở rộng phân khúc thị trường.

Cơ hội tạo động lực để các cá nhân, tổ chức hành nghề kế toán, kiểm toán phát triển: Những tiến bộ từ cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 là động lực giúp các cá nhân, doanh nghiệp, tổ chức hoạt động trong lĩnh vực kế toán - kiểm toán Việt Nam phát triển, nắm bắt và thay đổi kịp thời để thích nghi với công nghệ mới, nâng cao năng suất lao động và chất lượng công việc. Cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 tác động đến nhận thức và hành động của mỗi cán bộ, nhân viên trong lĩnh vực kế toán - kiểm toán, khuyến khích các cá nhân nỗ lực học tập, nâng cao trình độ khoa học công nghệ, ứng dụng những tiến bộ về kỹ thuật trong công tác chuyên môn.

Cùng với các cơ hội, lĩnh vực kế toán - kiểm toán Việt Nam cũng bị ảnh hưởng không nhỏ bởi tác động của Cách mạng công nghiệp 4.0, cụ thể như:

Vướng mắc trong áp dụng chuẩn mực kế toán, kiểm toán quốc tế: Hiện nay, giữa Chuẩn mực kế toán Việt Nam (VAS) và Chuẩn mực kế toán - kiểm toán quốc tế hiện vẫn còn tồn tại một khoảng cách đáng kể, điều này ảnh hưởng không nhỏ đến quá trình hội nhập của kế toán - kiểm toán Việt Nam. Sự khác biệt lớn nhất giữa 2 hệ thống này được biểu hiện cụ thể ở nhiều khoản mục trên báo cáo tài chính lập theo Chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế được đánh giá theo giá trị hợp lý hoặc giá trị có thể thu được, nhưng lập theo VAS lại ghi theo giá gốc. Các hướng dẫn kế toán đang bị nguyên tắc “giá gốc” chi phối một cách chặt chẽ, trong khi đó, khái niệm về “giá trị hợp lý” còn khá mơ hồ đối với nhiều kế toán.

Thiếu hụt lao động chất lượng cao: Theo khảo sát của Hội Kế toán viên hành nghề Việt Nam, thách thức lớn nhất mà ngành Kế toán - kiểm toán Việt Nam hiện đang gặp phải là yêu cầu về lao động có trình độ công nghệ thông tin. Nhiều nghiên cứu cho thấy, nguồn nhân lực kế toán - kiểm toán của Việt Nam đã sẵn sàng hội nhập, nhưng số lượng và chất lượng còn nhiều hạn chế, có tới 2/3 sinh viên tốt nghiệp ngành Kế toán - kiểm toán chưa đáp ứng yêu cầu của các nhà tuyển dụng xét trên nhiều khía cạnh.

Kỹ năng mềm của người lao động còn yếu: Báo cáo “Nhu cầu việc làm” của Công ty Tư vấn tuyển dụng toàn cầu Hays đã chỉ ra rằng, 98% nhà lãnh đạo tài chính tin rằng, kỹ năng giao tiếp, kỹ năng ứng xử, kỹ năng lãnh đạo có tầm quan trọng ngang bằng, thậm chí cao hơn các kỹ năng chuyên môn. Khảo sát của tổ chức tuyển dụng Navigos Search cũng ghi nhận, nhu cầu sử dụng ngôn ngữ quốc tế, khả năng làm việc nhóm, khả năng giao tiếp, lối tư duy phản biện – giải quyết vấn đề ngày càng được chú trọng. Tuy nhiên, theo nghiên cứu của Viện Khoa học, Lao động và Xã hội, các lao động đã qua đào tạo của Việt Nam mặc dù nhanh nhẹn, sáng tạo… nhưng lại thiếu và yếu kỹ năng mềm (như làm việc theo nhóm, ngoại ngữ, tư duy phản biện, sáng tạo, tuân thủ công nghệ…), tính tuân thủ kỷ luật chưa cao…

Cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin, bảo mật còn hạn chế: Tại Việt Nam, công tác kế toán, kiểm toán hiện nay chủ yếu được thực hiện trên hồ sơ, giấy tờ. Trong khi Cách mạng công nghiệp 4.0 lại chuyển hóa toàn bộ các dữ liệu đó thành thông tin điện tử, vừa đa dạng, vừa khó nắm bắt. Do vậy, về lâu dài nếu kế toán viên, kiểm toán viên không am hiểu về công nghệ, sẽ khó khăn trong thực hiện các phần hành công việc. Khảo sát thực tế cho thấy, kiến thức, hiểu biết, trình độ ứng dụng công nghệ thông tin của các kế toán viên, kiểm toán viên Việt Nam hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế, chưa đồng đều. Công tác đào tạo cũng chỉ mới dừng lại ở việc truyền thụ kiến thức nền, chưa chuyên sâu, đa ngành, nhất là đối với những kiến thức mang tính đặc thù công nghệ, bảo mật và trí tuệ nhân tạo...

Giải pháp phát triển lĩnh vực kế toán - kiểm toán trong bối cảnh mới

Chiến lược phát triển kế toán - kiểm toán Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030 đặt mục tiêu: Tiếp tục hoàn thiện khuôn khổ pháp lý về kế toán - kiểm toán trên cơ sở thông lệ quốc tế phù hợp với điều kiện cụ thể của Việt Nam; Phát triển mạnh nguồn nhân lực trong lĩnh vực kế toán - kiểm toán đảm bảo ngang tầm với các nước phát triển trong khu vực cả về số lượng lẫn chất lượng, được quốc tế thừa nhận; Tăng cường năng lực của cơ quan quản lý nhà nước về kế toán - kiểm toán, đồng thời đẩy mạnh hoạt động của các tổ chức nghề nghiệp chuyên nghiệp; Thúc đẩy và hỗ trợ phát triển thị trường dịch vụ kế toán - kiểm toán tại Việt Nam. Để có thể triển khai hiệu quả Chiến lược trên, thời gian tới cần quan tâm giải quyết các vấn đề sau:

Thứ nhất, tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý về kế toán - kiểm toán với các nội dung đổi mới về nguyên tắc, quy trình phù hợp và tạo điều kiện cho ứng dụng công nghệ thông tin. Điều cốt lõi là các báo cáo tài chính và việc trình bày các báo cáo tài chính phải đảm bảo tính chuẩn mực và dễ hiểu, dù được lập và công bố ở bất cứ đâu trên thế giới. Do đó, yêu cầu đặt ra là các báo cáo tài chính cần phải được trình bày theo những nguyên tắc, những chuẩn mực, đảm bảo sự thống nhất chung.

Thứ hai, nâng cao trình độ của đội ngũ chuyên gia kế toán - kiểm toán không chỉ nâng cao trình độ, nghiệp vụ kế toán, kiểm toán, mà còn đảm bảo năng lực ứng dụng công nghệ thông tin.

Thứ ba, tăng cường phát triển các ứng dụng công nghệ, phục vụ cho hoạt động kế toán - kiểm toán; phục vụ công tác kiểm tra giám sát tính tuân thủ pháp luật và các hoạt động dịch vụ về kế toán, kiểm toán.

Thứ tư, phát triển hoạt động của các hội nghề nghiệp và quan hệ hợp tác quốc tế. Các Hội nghề nghiệp về kế toán - kiểm toán cần có tiếng nói mạnh hơn trong xã hội…

Kết luận

Cách mạng công nghiệp 4.0 mang lại rất nhiều cơ hội và thách thức. Nguồn nhân lực mang lại lợi nhuận cao cho doanh nghiệp không phải từ dịch vụ kế toán, cung cấp số liệu mà là những dịch vụ tầm cao cung cấp dữ liệu phân tích tài chính, tư vấn chuyên sâu. Do vậy, để tận dụng các cơ hội và đối diện với những thách thức, cá nhân người làm việc trong lĩnh vực kế toán – kiểm toán cần phải nâng cao khả năng công nghệ và tầm nhìn, nâng cao năng lực chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp. Làm việc trong thời đại kỷ nguyên số, những người hành nghề kế toán - kiểm toán cần nắm rõ nguyên tắc cơ bản, ứng xử trong lĩnh vực chuyên môn, xác định từng tình huống cụ thể, hiểu kiến thức cơ bản để trên cơ sở đó tiếp thu những kiến thức cao hơn.

Tài liệu tham khảo:
1. 26 Chuẩn mực kế toán Việt Nam, NXB Thống kê;
2. Hệ thống chuẩn mực kế toán quốc tế;
3. Tổng cục Thống kê, Bản tin cập nhật thông tin thị trường lao động Việt Nam;
4. Phạm Thị Thu Oanh (2018), Kế toán, kiểm toán Việt Nam trong cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, Tạp chí Tài chính;
5. The Association of Chartered Certified Accountants (11/2017), Professional accountant – the future (Generation next): Managing talent in small and medium sized practices;
6. The Association of Chartered Certified Accountants (8/2017), Professional accountant – the future (Generation next): Ethics and trust in a digital age.