Hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp nhà nước chưa tương xứng với nguồn lực nắm giữ

Cơ cấu lại doanh nghiệp nhà nước (DNNN), trọng tâm là các tập đoàn kinh tế (TĐKT), tổng công ty nhà nước (TCTNN) đã được xác định rõ trong các nghị quyết của Đảng, kết luận của Bộ Chính trị, đặc biệt trong Nghị quyết số 12-NQ/TW ngày 3/6/2017 Hội nghị Trung ương 5 (khóa XII) về tiếp tục cơ cấu lại, đổi mới và nâng cao hiệu quả DNNN. Thực hiện chủ trương cơ cấu lại DNNN, trong những năm qua, các bộ, ngành và địa phương đã vào cuộc quán triệt sâu sắc, triển khai mạnh mẽ và đạt được những kết quả quan trọng. Số lượng DNNN đã giảm mạnh; hoạt động sản xuất, kinh doanh tiếp tục được duy trì; hiệu quả hoạt động của DN sau cổ phần hóa (CPH)... dần được nâng cao.

Nhằm khắc phục những tồn tại hạn chế, thách thức về cơ cấu lại DNNN, ngày 25/5/2017, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 707/QĐ-TTg phê duyệt Đề án “Cơ cấu lại DNNN, trọng tâm là TĐKT, TCTNN giai đoạn 2016-2020”. Báo cáo tổng hợp mới đây của Bộ Tài chính cho biết, theo kế hoạch năm 2018, cả nước thực hiện CPH 64 DN, nhưng trên thực tế chỉ có 23 DN được phê duyệt phương án CPH. Cụ thể, năm 2018, đã có 23 DN được cấp có thẩm quyền phê duyệt phương án CPH với tổng giá trị DN là 31.706 tỷ đồng, trong đó giá trị vốn nhà nước là 16.739 tỷ đồng. Tổng vốn điều lệ theo phương án được cấp có thẩm quyền phê duyệt là 20.278 tỷ đồng, trong đó Nhà nước nắm giữ 12.118 tỷ đồng; bán cho nhà đầu tư chiến lược 2.540 tỷ đồng; đấu giá công khai 5.429 tỷ đồng, số còn lại bán cho người lao động là 179 tỷ đồng và tổ chức công đoàn 7 tỷ đồng. Lũy kế giai đoạn 2016 – 2018 đã có 159 DN được cấp có thẩm quyền phê duyệt phương án CPH với tổng giá trị DN là 442.275 tỷ đồng, trong đó giá trị vốn nhà nước là 206.024 tỷ đồng. Cũng trong năm 2018, chỉ có 28 DN thực hiện bán cổ phần lần đầu với giá trị cổ phần bán ra là 13.950 tỷ đồng, thu về 21.827 tỷ đồng. 

Năm 2018, đã thực hiện thoái vốn nhà nước tại 57 DN, ít hơn rất nhiều so với kế hoạch Chính phủ đặt ra, đó là phải thoái vốn tại 181 DN. Ngoài ra, một loạt doanh nghiệp như Tập đoàn Dầu khí Việt Nam… xin lùi thời điểm thoái vốn và CPH. Hiện nay, theo báo cáo của Bộ Tài chính, tuy đã hết quý I/2019, nhưng vẫn chưa có thêm DN được cấp có thẩm quyền phê duyệt phương án CPH; Đồng thời, chưa có DN thực hiện thoái vốn.

Hiệu quả kinh doanh của DNNN xét trên tiêu chí lợi nhuận tạo ra, nộp ngân sách nhà nước (NSNN) có kết quả khá tích cực. Trong giai đoạn 2011 - 2016, có những DNNN nộp ngân sách lớn như: Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam nộp 147.941 tỷ đồng, Tập đoàn Công nghiệp Viễn thông Quân đội nộp 131.400 tỷ đồng... Công tác điều hành và giám sát hoạt động sản xuất, kinh doanh của DN ngày càng minh bạch và đạt hiệu quả hơn, DN kịp thời chấn chỉnh những yếu kém nhằm nâng cao trách nhiệm trong việc chấp hành pháp luật. Các DNNN còn thực hiện nhiệm vụ chính trị - xã hội trong một số lĩnh vực, làm “đầu tàu”, tạo động lực phát triển để thu hút các thành phần kinh tế khác tham gia, đóng góp tích cực vào chương trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn, chung tay xây dựng nông thôn mới, tham gia các hoạt động tại địa phương, góp phần vào việc ổn định an ninh, chính trị, an sinh xã hội, đóng góp vào phát triển kinh tế - xã hội đất nước...

Bên cạnh những kết quả đạt được, trong giai đoạn vừa qua, hiệu quả hoạt động của DNNN còn chưa tương xứng với nguồn lực đang nắm giữ. Doanh thu, lợi nhuận trước thuế và nộp NSNN có tốc độ tăng chậm, chưa thực sự phát huy được vai trò nòng cốt trong nền kinh tế, cũng như chưa làm tốt nhiệm vụ dẫn dắt, thúc đẩy các chủ thể thuộc các thành phần kinh tế khác phát triển, tạo động lực phát triển kinh tế. Một số DNNN hoạt động yếu kém, thua lỗ, còn để xảy ra tình trạng tiêu cực, tham nhũng, lãng phí, làm thất thoát tài sản nhà nước. Việc cơ cấu lại các DN hoạt động thua lỗ, các dự án DN đầu tư không hiệu quả ở nhiều nơi còn chậm nên hậu quả ngày càng nghiêm trọng.

Hoạt động đầu tư ngoài ngành còn dàn trải, hiệu quả chưa cao, trong lúc năng lực quản lý và khả năng tài chính còn hạn chế, thiếu kiểm soát chặt chẽ, làm phân tán nguồn lực, ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng vốn của DN. Nhiều DNNN chưa chú trọng đầu tư theo chiều sâu, chậm đổi mới về công nghệ, trang thiết bị, kỹ thuật sản xuất, nâng cao năng suất lao động, ứng dụng và phát triển khoa học - công nghệ. Việc công khai thông tin trong DNNN còn hạn chế, không kịp thời, còn mang nặng tính hình thức. Công tác giám sát đối với DNNN tuy đã được phân công, phân cấp nhưng hiệu quả công tác giám sát chưa cao. Công tác thanh tra, kiểm tra chưa tốt. Nhiều vụ, việc sai phạm thời gian vừa qua đều được phát hiện sau thanh tra, kiểm toán của Nhà nước nên việc khắc phục hậu quả còn khó khăn.

Vướng mắc trong quá trình  cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước

Từ thực tiễn, có thể thấy những vấn đề đang đặt ra đối với việc cơ cấu lại DNNN cụ thể gồm:

Thứ nhất, một số bộ, ngành, địa phương, TĐKT, TCTNN chưa nghiêm túc triển khai kế hoạch CPH, thoái vốn, cơ cấu lại DNNN theo chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ và chấp hành chế độ báo cáo. Vai trò, nhận thức, trách nhiệm của người đứng đầu DN, đơn vị chưa cao, chưa quyết liệt trong việc đổi mới hoạt động của DN, công khai minh bạch, đúng quy định pháp luật, đảm bảo nguyên tắc thị trường, chống lợi ích nhóm trong CPH và thoái vốn nhà nước.

Thứ hai, quá trình CPH DNNN cần có nhiều thời gian để xử lý vướng mắc về tài chính, đất đai, lao động trong giai đoạn trước CPH làm kéo dài thời gian thực hiện CPH. Đặc biệt là vấn đề xác lập hồ sơ pháp lý đất đai do UBND địa phương thực hiện chậm, kéo dài thời gian hơn so với quy định, dẫn đến các DN phải điều chỉnh tiến độ CPH. Việc thực hiện CPH các DNNN còn chậm bởi nhiều vướng mắc, trong đó, phổ biến nhất là việc xác định giá trị đất đai, tài sản, vốn, giá trị hữu hình và cả giá trị vô hình của DN. Trong CPH, thoái vốn DNNN, khi quy định giá trị quyền sử dụng đất được tính vào giá trị DN thì lại nảy sinh nhiều vấn đề, trong đó có tâm lý, “sợ trách nhiệm” của một số người đứng đầu, dẫn đến chần chừ, kéo dài thời gian CPH, hoặc thoái vốn không thành công...

Thứ ba, tỷ lệ vốn nhà nước trong phương án CPH DNNN còn cao dẫn đến giảm sức hút đối với các nhà đầu tư mua cổ phần, ảnh hưởng đến thành công của việc CPH. Việc chuyển giao quyền đại diện chủ sở hữu về Tổng Công ty Đầu tư Kinh doanh vốn nhà nước (SCIC), đăng ký giao dịch trên sàn chứng khoán, chấp hành chế độ báo cáo chưa được thực hiện nghiêm túc, quyết liệt ở một số bộ, ngành, địa phương, TĐKT, TCTNN.

Thứ tư, việc phê duyệt phương án sử dụng đất của DN CPH ở các địa phương triển khai chậm, thời gian thực hiện kéo dài. Theo quy định mới hiện nay thì các DN CPH phải rà soát, phê duyệt phương án sử dụng đất trước khi thực hiện xác định giá trị DN, trong khi việc phê duyệt phương án sử dụng đất của DN CPH ở các địa phương (đặc biệt là tại các thành phố lớn như: TP. Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh) gặp không ít khó khăn. Một số địa phương chưa kiên quyết trong việc thu hồi, xử lý đất đai của các DN sử dụng đất không đúng mục đích, vi phạm pháp luật về đất đai...

Cần những giải pháp quyết liệt, đột phá

Trong thời gian tới, CPH, thoái vốn vẫn được xem là nhiệm vụ trọng tâm để tái cơ cấu DNNN. Trong bối cảnh mới cùng với sự ra đời của Ủy ban Quản lý vốn Nhà nước tại DN, nhiệm vụ đổi mới và nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN thời gian tới đặt ra vô cùng nặng nề, đòi hỏi quyết tâm cao và các giải pháp quyết liệt, đột phá hơn để hoàn thành mục tiêu của Nghị quyết số 12-NQ/TW. Để thực hiện có kết quả các giải pháp đẩy mạnh cơ cấu lại DNNN, cần tập trung vào những công việc cụ thể sau:

Thứ nhất, tiếp tục quán triệt sâu sắc các quan điểm, mục tiêu, nhiệm vụ, giải pháp sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả DNNN theo Nghị quyết số 12-NQ/TW ngày 03/6/2017 của Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 5 khóa XII, Nghị quyết số 60/NQ-QH14 của Quốc hội, tạo sự nhất trí cao trong toàn hệ thống chính trị để nâng cao hơn nữa nhận thức và có hành động quyết liệt, cụ thể trong thực hiện.

Thứ hai, căn cứ Đề án cơ cấu lại DNNN giai đoạn 2016-2020 đã được Chính phủ, các cấp có thẩm quyền phê duyệt, các bộ quản lý ngành, các UBND cấp tỉnh đẩy nhanh hơn nữa tiến độ CPH, thoái vốn nhà nước theo đúng kế hoạch đề ra. Thủ trưởng, người đứng đầu các bộ, ngành, địa phương chịu trách nhiệm đôn đốc, triển khai thực hiện đúng tiêu chí phân loại DNNN, DN có vốn nhà nước và Danh mục DNNN thực hiện sắp xếp giai đoạn 2016 - 2020 đã được Thủ tướng Chính phủ ban hành tại Quyết định số 58/2016/QĐ-TTg; thực hiện việc CPH, thoái vốn theo đúng kế hoạch tại Công văn số 991/TTg-ĐMDN ngày 10/7/2017, Quyết định số 1232/QĐ-TTg ngày 17/8/2017 (đặc biệt là TP. Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh).

Thứ ba, các DNNN, trọng tâm là các TĐKT, TCT NN phải đi đầu trong đổi mới, áp dụng công nghệ và phương thức kinh doanh theo hướng thông minh hơn, nhanh hơn, hiệu quả hơn và năng lực cạnh tranh cao hơn, áp dụng phương thức kinh doanh mới như kinh tế chia sẻ, thương mại điện tử, thanh toán điện tử... đáp ứng yêu cầu đổi mới công nghệ, mô hình quản lý, quản trị trong nền kinh tế số.

Thứ tư, kiên quyết xử lý dứt điểm các DNNN, các dự án đầu tư chậm tiến độ, hoạt động thua lỗ, kém hiệu quả theo cơ chế thị trường; xem xét, thực hiện phá sản DNNN theo quy định của pháp luật; thực hiện cơ cấu lại và chuyển nhượng dự án cho nhà đầu tư thuộc thành phần kinh tế khác. Đồng thời, làm rõ trách nhiệm và xử lý nghiêm theo quy định của pháp luật những vi phạm của các tổ chức, cá nhân liên quan để xảy ra tình trạng DNNN, dự án đầu tư thua lỗ, thất thoát, lãng phí lớn.

Thứ năm, Hội đồng thành viên, chủ tịch, ban lãnh đạo các TĐKT, TCT, DNNN cần tăng cường và chịu trách nhiệm hoàn thành và triển khai tích cực các nhiệm vụ: Bổ sung hoặc xây dựng ban hành các định mức kinh tế - kỹ thuật đối với các hoạt động của DN làm cơ sở để quản lý, kiểm tra, giám sát DN; Xây dựng phương án tổ chức sản xuất kinh doanh, triển khai cơ cấu lại các DN thành viên để thực hiện chuyên môn hóa, phân công, hợp tác, không đầu tư dàn trải, phân tán nguồn lực; Đẩy mạnh đổi mới quản trị DN trên tất cả các mặt phù hợp với chuẩn mực quốc tế nhằm nâng cao tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm trong sản xuất, kinh doanh, chú trọng nâng cao hiệu quả sử dụng vốn, sức cạnh tranh và phát triển bền vững.

Thứ sáu, các cơ quan quản lý tiếp tục tăng cường kiểm tra, thanh tra, giám sát, kiểm toán, không để xảy ra thất thoát vốn, tài sản nhà nước trong quá trình sắp xếp, CPH, thoái vốn và quản lý, sử dụng vốn nhà nước. Đặc biệt, cần bổ sung nội dung kiểm tra, thanh tra trách nhiệm người đứng đầu đơn vị trong việc chấp hành kỷ luật hành chính khi thực hiện kế hoạch CPH và thoái vốn nhà nước tại DN; trách nhiệm trong việc tổ chức, hoàn thành kế hoạch hoạt động sản xuất kinh doanh hàng năm. Bổ sung danh mục thanh tra đối với các DN chậm quyết toán tại thời điểm chuyển từ DNNN sang công ty cổ phần.       

Tài liệu tham khảo:

1. Ban Chấp hành Trung ương (2017), Nghị quyết số 12-NQ/TW ngày 3/6/2017 về tiếp tục cơ cấu lại, đổi mới và nâng cao hiệu quả doanh nghiệp nhà nước;

2. Chính phủ (2018), Báo cáo tại Hội nghị đổi mới, nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN, tổ chức ngày 21/11/2018 tại Hà Nội;

3. Tạp chí Kinh tế và Dự báo (2018), Báo cáo và tài liệu tại Diễn đàn “Thúc đẩy quá trình đổi mới và nâng cao hiệu quả DNNN” tổ chức ngày 6/11/2018 tại Hà Nội;

4. Đổi mới DNNN: Nhiều tồn tại cần xử lý sớm, hoibaotaichinhvietnam.vn/pages/ thoi-su/2018-11-21/doi-moi-doanh-nghiep nha-nuoc-nhieu-ton-tai-can-xu-ly-som-64545.aspx.