Đánh giá về những đổi mới quan trọng tại Nghị định này và những kết quả đạt được ban đầu trong quá trình triển khai, bài viết đưa ra một số giải pháp để triển khai mạnh mẽ, hiệu quả cơ chế tự chủ tại các đơn vị sự nghiệp công lập theo Nghị định số 16/2015/NÐ-CP.

Nghị định số 16/2015/NĐ-CP quy định việc phân loại đơn vị sự nghiệp công dựa vào tiêu chí tự chủ về kinh phí đầu tư và kinh phí thường xuyên. Theo đó, các đơn vị sự nghiệp được phân theo 4 loại: (i) Đơn vị sự nghiệp công tự bảo đảm chi thường xuyên và chi đầu tư; (ii) Đơn vị sự nghiệp công tự bảo đảm chi thường xuyên; (iii) Đơn vị sự nghiệp công tự bảo đảm một phần chi thường xuyên; (iv) Đơn vị sự nghiệp công được Nhà nước bảo đảm chi thường xuyên.

Tự chủ trong chi đầu tư và chi thường xuyên của các đơn vị sự nghiệp công

Theo Nghị định số 16/2015/NĐ-CP, căn cứ nhu cầu đầu tư và khả năng cân đối các nguồn tài chính, đơn vị chủ động xây dựng danh mục các dự án đầu tư, báo cáo cơ quan có thẩm quyền phê duyệt. Các đơn vị sự nghiệp công tự chủ chi đầu tư và chi thường xuyên được vay vốn tín dụng ưu đãi của Nhà nước hoặc được hỗ trợ lãi suất cho các dự án đầu tư sử dụng vốn vay của các tổ chức tín dụng theo quy định. Nội dung chi đối với các đơn vị sự nghiệp cụ thể như sau:

- Đối với các đơn vị tự chủ theo quy định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền: Căn cứ vào khả năng tài chính, đơn vị được quyết định mức chi hoạt động chuyên môn, chi quản lý cao hơn hoặc thấp hơn mức chi, do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành và quy định trong quy chế chi tiêu nội bộ của đơn vị. Các nội dung chi chưa có định mức chi theo quy định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền, căn cứ tình hình thực tế, đơn vị xây dựng mức chi cho phù hợp theo mức độ được tự chủ tài chính của từng loại đơn vị sự nghiệp công lập (SNCL) và theo quy chế chi tiêu nội bộ.

- Đối với các đơn vị tự chủ tài chính thấp: Căn cứ vào nhiệm vụ được giao và khả năng nguồn tài chính, đơn vị được quyết định mức chi hoạt động chuyên môn, chi quản lý, nhưng tối đa không vượt quá mức chi do cơ quan nhà nước có thẩm quyền quy định.

- Đối với nhiệm vụ chi không thường xuyên: Đơn vị chi theo quy định của Luật Ngân sách nhà nước (NSNN) và pháp luật hiện hành đối với từng nguồn kinh phí và phải thực hiện đúng các quy định của Nhà nước về mức chi, tiêu chuẩn, định mức sử dụng xe ô tô; tiêu chuẩn, định mức về nhà làm việc; tiêu chuẩn, định mức trang bị điện thoại công vụ tại nhà riêng và điện thoại di động; chế độ công tác phí nước ngoài; chế độ tiếp khách nước ngoài và hội thảo quốc tế ở Việt Nam.

Bên cạnh quy định về các mức chi trên, Nghị định số 16/2015/NĐ-CP cũng quy định về mức chi tiền lương và thu nhập tăng thêm. Cụ thể như sau:

Về chi tiền thưởng

Khi Nhà nước điều chỉnh tiền lương cơ sở, đơn vị tự bảo đảm chi thường xuyên và chi đầu tư. Đơn vị tự bảo đảm chi thường xuyên phải tự bảo đảm tiền lương tăng thêm từ nguồn thu của đơn vị, NSNN không cấp bổ sung. Đối với đơn vị chưa tự bảo đảm chi thường xuyên và đơn vị được Nhà nước bảo đảm chi thường xuyên, chi tiền lương tăng thêm từ các nguồn theo quy định, bao gồm cả nguồn NSNN cấp bổ sung.

Đối với phần thu nhập tăng thêm, các đơn vị được chủ động sử dụng Quỹ Bổ sung thu nhập để thực hiện phân chia cho người lao động trên cơ sở quy chế chi tiêu nội bộ của đơn vị theo nguyên tắc gắn với số lượng, chất lượng và hiệu quả công tác của người lao động và thu nhập tăng thêm cho cán bộ quản lý tối đa không quá 2 lần hệ số thu nhập tăng thêm bình quân thực hiện của người lao động trong đơn vị.

Về tự chủ trong giao dịch tài chính

Để tạo điều kiện thuận lợi cho các đơn vị sự nghiệp trong giao dịch với bên ngoài, đặc biệt là trong các hoạt động liên doanh, liên kết, đồng thời tạo thêm nguồn thu cho đơn vị, Chính phủ quy định: Đơn vị sự nghiệp công được mở tài khoản tiền gửi tại ngân hàng thương mại hoặc Kho bạc Nhà nước để phản ánh các khoản thu, chi hoạt động dịch vụ sự nghiệp công không sử dụng NSNN.

Lãi tiền gửi đơn vị được bổ sung vào Quỹ Phát triển hoạt động sự nghiệp hoặc bổ sung vào Quỹ khác theo quy định của pháp luật chuyên ngành (nếu có), không được bổ sung vào Quỹ Bổ sung thu nhập. Nghị định cũng quy định, đơn vị SNCL được huy động vốn, vay vốn để đầu tư, xây dựng cơ sở vật chất theo quy định của pháp luật và phải có phương án tài chính khả thi để hoàn trả vốn vay, chịu trách nhiệm về hiệu quả của việc huy động vốn, vay vốn.

Vận dụng cơ chế tài chính như doanh nghiệp

Nghị định số 16/2015/NĐ-CP nêu rõ, đơn vị tự bảo đảm chi thường xuyên và chi đầu tư được vận dụng cơ chế tài chính như doanh nghiệp (công ty TNHH một thành viên do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ), khi đáp ứng đủ các điều kiện: Hoạt động dịch vụ sự nghiệp công có điều kiện xã hội hóa cao; giá dịch vụ sự nghiệp công tính đủ chi phí (bao gồm cả trích khấu hao tài sản cố định); Được Nhà nước xác định giá trị tài sản và giao vốn cho đơn vị quản lý theo quy định của pháp luật về quản lý, sử dụng tài sản nhà nước; hạch toán kế toán để phản ánh các hoạt động theo quy định của các chuẩn mực kế toán có liên quan áp dụng cho doanh nghiệp.

Khi vận dụng cơ chế tài chính như doanh nghiệp, các đơn vị sự nghiệp được xác định vốn điều lệ và bảo toàn vốn; được huy động vốn, đầu tư vốn ra ngoài đơn vị; quản lý, sử dụng và trích khấu hao tài sản cố định theo doanh nghiệp; quản lý doanh thu, chi phí và phân phối lợi nhuận; thực hiện chế độ kế toán, thống kê như doanh nghiệp.

Bên cạnh đó, Chính phủ quy định điều khoản chuyển tiếp nhằm tạo điều kiện cho các đơn vị sự nghiệp có căn cứ thực hiện đúng các quy định pháp luật trong giai đoạn chuyển đổi giữa cơ chế quản lý cũ sang thực hiện theo cơ chế mới.

Thực tiễn triển khai Nghị định số 16/2015/NĐ-CP

Ngày 21/5/2015, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 695/QĐ-TTg về kế hoạch triển khai thực hiện Nghị định số 16/2015/NĐ-CP một cách kịp thời, thống nhất, đồng bộ và toàn diện. Trong đó, quy định cụ thể các nội dung công việc, thời hạn, tiến độ hoàn thành và trách nhiệm của các bộ, nghành, địa phương.

Chính phủ giao các bộ xây dựng, trình Chính phủ ban hành các nghị định quy định cơ chế tự chủ của đơn vị SNCL trong các lĩnh vực chuyên ngành như sau: (1) Bộ Giáo dục và Đào tạo chuyên về lĩnh vực giáo dục đào tạo; (2) Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chuyên về lĩnh vực văn hoá thể thao và du lịch; (3) Bộ Khoa học và Công nghệ chuyên về khoa học và công nghệ; (4) Bộ Thông tin và Truyền thông chuyên về thông tin truyền thông và báo chí; (5) Bộ Y tế chuyên về y tế; (6) Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội chuyên về  dạy nghề; (7) Bộ Tài chính chuyên về lĩnh vực sự nghiệp kinh tế và sự nghiệp khác. Đồng thời, Chính phủ cũng giao các bộ, cơ quan Trung ương và địa phương xây dựng danh mục dịch vụ sự nghiệp công sử dụng NSNN thuộc lĩnh vực mình quản lý; Xây dựng mạng lưới các đơn vị SNCL cung ứng dịch vụ sự nghiệp công; sửa đổi, bổ sung hệ thống định mức kinh tế - kỹ thuật chuyên ngành các dịch vụ sự nghiệp công do Nhà nước quản lý; Xây dựng sửa đổi, bổ sung các tiêu chí, tiêu chuẩn chất lượng dịch vụ sự nghiệp công; Cơ chế giám sát, đánh giá, kiểm định chất lượng dịch vụ sự nghiệp công, hiệu quả hoạt động của đơn vị SNCL thuộc phạm vi quản lý. Tiếp đó, Chính phủ ban hành các Nghị định số 54/2016/NĐ-CP ngày 14/6/2016 quy định cơ chế tự chủ của đơn vị SNCL trong lĩnh vực khoa học công nghệ; Nghị định số 141/2016/NĐ-CP ngày 10/10/2016 quy định cơ chế tự chủ của đơn vị SNCL trong lĩnh vực sự nghiệp kinh tế và sự nghiệp khác…

Tuy nhiên, đến nay, sau một thời gian triển khai Nghị định số 16/2015/NĐ-CP vẫn chưa được thực hiện một cách đồng bộ và quyết liệt. Nguyên nhân là do nhiều quy định trong Nghị định vẫn chưa có văn bản hướng dẫn chuyên ngành, bởi mỗi lĩnh vực có những đặc thù riêng và yêu cầu quản lý trong cung cấp dịch vụ công khác nhau, nên không thể có một nghị định điều chỉnh, bao quát toàn bộ các hoạt động cung cấp dịch vụ công.

Nghị định số 16/2015/NĐ-CP chỉ ban hành những quy định khung làm căn cứ để xây dựng, ban hành các quy định cụ thể phù hợp với đặc thù hoạt động của các lĩnh vực chuyên ngành nên các bộ, ngành còn lúng túng khi xây dựng các nội dung quy định. Thêm vào đó là do tâm lý chờ được hỗ trợ qua giá và cấp bù kinh phí khi các đơn vị thực hiện các dịch vụ công đã tồn tại quá lâu, gây nên tính thụ động cho các đơn vị SNCL…

Để cơ chế mới phát huy hiệu quả

Nhằm khắc phục những tồn tại, hạn chế trên, thời gian tới, các bộ, ngành liên quan cần tiếp tục triển khai thực hiện một số nội dung sau:

Một là, hoàn thiện hệ thống chính sách về tự chủ tài chính, rà soát, sửa đổi, bổ sung và điều chỉnh văn bản quy phạm pháp luật, đặc biệt là Luật Chuyên ngành cùng các văn bản quy phạm pháp luật khác có liên quan, nhằm đảm bảo sự thống nhất, tạo điều kiện thuận lợi và thực hiện hiệu quả công tác cung cấp các dịch vụ công của mình.

Hai là, rà soát kỹ danh mục các dịch vụ công sử dụng kinh phí NSNN. Nghị định số 16/2015/NĐ-CP quy định, Nhà nước ban hành danh mục dịch vụ công sử dụng kinh phí NSNN đối với những loại hình dịch vụ công thiết yếu, chưa tính đủ chi phí cung cấp dịch vụ theo cơ chế thị trường, được Nhà nước xác định cần có chính sách hỗ trợ thông qua chính sách giá trong một thời gian nhất định.

Ba là, đánh giá thí điểm thực hiện cơ chế tự chủ tại đơn vị, từ đó nghiên cứu xây dựng mô hình tự chủ phù hợp. Kiến nghị, đề xuất với Chính phủ giải quyết các khó khăn, vướng mắc, hoàn thiện cơ chế quản lý nhà nước trong điều kiện tự chủ phù hợp với thực tiễn.

Bốn là, đầu tư về cơ sở vật chất và con người nhằm đủ điều kiện đảm bảo chất lượng dịch vụ công. Con người là yếu tố trung tâm, cần tập trung đào tạo, nâng cao chất lượng đội ngũ nhân lực tham gia vào việc cung cấp các dịch vụ công nhằm đảm bảo hiệu quả tối ưu.

Năm là, tăng cường kiểm định chất lượng dịch vụ công. Đẩy nhanh tiến độ hoàn thành kiểm định chất lượng đối với các đơn vị cung cấp dịch vụ công, khuyến khích các đơn vị tham gia kiểm định chất lượng theo chuẩn khu vực và quốc tế; Thực hiện triển khai xếp hạng, tăng cường minh bạch thông tin về điều kiện đảm bảo chất lượng và chất lượng dịch vụ công nhằm nâng cao năng lực tự chủ.

Sáu là, hướng dẫn, kiểm tra, giám sát và hỗ trợ các đơn vị sự nghiệp công thực hiện tự chủ; Hướng dẫn các đơn vị chuẩn bị các điều kiện thực hiện tự chủ, hướng dẫn các đơn vị được giao quyền tự chủ công khai minh bạch các thông tin về thực hiện các điều kiện đảm bảo chất lượng dịch vụ công; Giải quyết các khó khăn, vướng mắc trong quá trình thực hiện tự chủ…

Để cơ chế tự chủ đối với các đơn vị sự nghiệp thực sự đi vào thực tiễn, các cơ quan quản lý trực tiếp các đơn vị sự nghiệp công cần khẩn trương đánh giá, phân loại, xây dựng phương án chuyển đổi các đơn vị SNCL sang thực hiện cơ chế tự chủ hướng dẫn sao cho phù hợp với thực tế hoạt động của từng đơn vị sự nghiệp.