Thực trạng phát triển năng lượng tái tạo hướng tới tăng trưởng kinh tế xanh tại Việt Nam

Từ năm 2018 đến nay, ngành Năng lượng tái tạo chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ trong hoạt động đầu tư, kinh doanh (đặc biệt là các dự án điện gió và điện mặt trời); tỷ trọng sản lượng điện từ các nguồn năng lượng tái tạo (gồm điện mặt trời nối lưới, điện gió, năng lượng sinh khối và thủy điện) tăng lên nhanh chóng. Trong năm 2023, tổng công suất sản xuất năng lượng tái tạo của Việt Nam đạt 21,6 GW (VnEconomy, 2024).

Tính đến cuối năm 2023, tổng công suất nguồn điện toàn hệ thống đạt khoảng 80.555 MW, tăng ~2.800 MW so với năm 2022. Trong đó, tổng công suất các nguồn điện năng lượng tái tạo (điện gió, điện mặt trời) là 21.664 MW, chiếm tỷ trọng 26,9%; thủy điện (bao gồm thủy điện nhỏ) là 22.872 MW, chiếm tỷ trọng 28,4%; nhiệt điện than là 26.757 MW, chiếm tỷ trọng 33,2%; nhiệt điện khí 7.160 MW, chiếm tỷ trọng 8,9%. Có thể thấy, quy mô hệ thống điện Việt Nam hiện đứng đầu khu vực ASEAN (EVN, 2024).

- Về đầu tư: Thời gian qua, ngành năng lượng tái tạo của Việt Nam thu hút được sự quan tâm đầu tư từ nhiều doanh nghiệp trong và ngoài nước.

Năm 2018, tổng đầu tư vào năng lượng tái tạo đạt mức kỷ lục 5,2 tỷ USD, gấp 9 lần so với năm 2017. Đến năm 2020, tổng vốn đầu tư FDI vào lĩnh vực sản xuất, phân phối điện đạt trên 5,1 tỷ USD, gấp hơn 4 lần so với năm 2019; có 113 dự án điện mặt trời, điện gió với tổng công suất trên 5.700MW được khai thác hết công suất.

Theo số liệu từ Cục Đầu tư nước ngoài (Bộ Kế hoạch và Đầu tư), năm 2023 tổng vốn đầu tư FDI vào lĩnh vực sản xuất, phân phối điện xếp thứ 3 với tổng vốn đăng ký đạt hơn 2,37 tỷ USD (tăng 4,9%) so với năm 2022.

- Về điện mặt trời: Năm 2020, cả nước có 48 dự án đã được công nhận vận hành thương mại COD (Commercial Operation Date) với tổng công suất là 8.652,9MW, trở thành quốc gia có công suất điện mặt trời được lắp đặt toàn diện nhất Đông Nam Á (chiếm 2,3% tổng công suất toàn cầu và đạt công suất bình quân 60W/người). Theo báo cáo Cơ quan Năng lượng tái tạo Quốc tế (IRENA), tính đến năm 2023, Việt Nam ghi nhận 17 GW công suất điện mặt trời lắp đặt. Việt Nam dẫn đầu các quốc gia ASEAN về công suất lắp đặt điện mặt trời, thậm chí còn gần gấp đôi tổng công suất của các quốc gia trong khu vực ASEAN cộng lại (VnEconomy, 2024).

- Về điện gió: Việt Nam đã lọt top 5 các nước có công suất điện gió mới được lắp đặt vào năm 2021, xếp ở vị trí thứ 3 về lắp đặt điện gió ngoài khơi và thứ 4 về lắp đặt trên bờ. Trong khi một năm trước đó, Việt Nam từng không thể lọt vào top 10 quốc gia đầu tư lắp đặt điện gió lớn nhất thế giới.

- Năng lượng sinh khối: Theo số liệu từ Bộ Công thương, tổng công suất điện sinh khối toàn quốc tính đến năm 2020 là 325 MW, chiếm tỷ trọng 0,4% trong tổng công suất điện trên toàn quốc. Trong đó: miền Bắc 25 MW, miền Nam 62 MW, miền Trung có 238 MW điện sinh khối.

Với những chính sách thúc đẩy phát triển năng lượng tái tạo nói chung, phát triển điện sinh khối nói riêng, nhiều nhà máy điện sinh học đã được đầu tư xây dựng như: Dự án xây dựng nhà máy điện sinh học Biomass tại khu Rừng Xanh, thị trấn Phong Châu, huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ với tổng mức đầu tư 1.160 tỷ đồng, công suất 40 MW, sản lượng điện 331,5 triệu kWh/năm. Một số nhà đầu tư đang triển khai dự án điện sinh khối tại các tỉnh Tuyên Quang, Yên Bái, Lạng Sơn. Nhà máy điện sinh khối An Khê có công suất 95 MW đã được xây dựng tại tỉnh Gia Lai; Nhà máy điện sinh khối KCP – Phú Yên đạt công suất 30 MW…

Đảng và Nhà nước hiện đang tích cực, mở rộng tham gia các khuôn khổ hợp tác quốc tế về chống biến đổi khí hậu, giảm phát thải khí nhà kính. Nhiều chính sách hỗ trợ và các giải pháp được triển khai nhằm thu hút đầu tư, khuyến khích các doanh nghiệp tham gia quá trình chuyển đổi năng lượng tái tạo quốc gia như Chiến lược tăng trưởng xanh cũng như hiện thực hóa mục tiêu đạt tỷ lệ 67,5% - 71,5% năng lượng tái tạo đến năm 2050.

Ngoài ra, Việt Nam có cơ chế hỗ trợ giá FIT biểu giá điện hỗ trợ cũng đã được Chính phủ nghiên cứu và đề xuất giá mua điện cao hơn so với trước đây. Mặc dù vậy, điện sinh khối vẫn còn chưa đạt được kết quả mong muốn.

Cơ hội và thách thức phát triển năng lượng tái tạo hướng tới tăng trưởng kinh tế xanh tại Việt Nam

Cơ hội phát triển năng lượng tái tạo hướng tới tăng trưởng kinh tế xanh tại Việt Nam

Thứ nhất, vị trí địa lý Việt Nam thuận lợi cho sự phát triển của ngành Năng lượng tái tạo.

Việt Nam có đường bờ biển dài hơn 3260 km, với tốc độ gió trung bình 7 m/s. Các tỉnh Tây Nguyên, Nam Bộ và Nam Trung bộ có bức xạ mặt trời cao trung bình 1.387-1.534 Kwh/KWp/năm - là lợi thế phát triển điện gió và điện mặt trời. Bên cạnh đó, với mạng lưới gồm khoảng 3 nghìn sông, ngòi lớn, nhỏ và là một trong số 14 quốc gia trên thế giới đứng đầu về tiềm năng thủy điện; Hơn nữa, Việt Nam hiện có hơn 3 triệu ha rừng trồng thương mại, hàng năm cung cấp 40 triệu m3 gỗ cho ngành công nghiệp sản xuất. Bên cạnh nguồn gỗ nội địa, Việt Nam cũng nhập khẩu 322 loại gỗ để phục vụ nhu cầu trong nước và xuất khẩu tới 104 quốc gia. Phế phẩm từ gỗ công nghiệp được tận dụng và trở thành nguồn nguyên liệu dồi dào cho năng lượng sinh khối phát triển ổn định. Ngoài ra, rơm rạ, trấu, bã mía, vỏ cà phê cũng là đầu vào của năng lượng sinh khối sẵn có tại Việt Nam (VNEEP, 2023)

Thứ hai, Đảng và Nhà nước đang tích cực, mở rộng tham gia các khuôn khổ hợp tác quốc tế về chống biến đổi khí hậu, giảm phát thải khí nhà kính. Nhiều chính sách hỗ trợ và các giải pháp được triển khai nhằm thu hút đầu tư, khuyến khích các doanh nghiệp tham gia quá trình chuyển đổi năng lượng tái tạo quốc gia như Chiến lược tăng trưởng xanh cũng như hiện thực hóa mục tiêu đạt tỷ lệ 67,5% - 71,5% năng lượng tái tạo đến năm 2050 được đề ra tại Quy hoạch Điện VIII, mục tiêu phát thải rong bằng 0 đến năm 2050. Đến nay, Việt Nam đã đạt được những tiến bộ ấn tượng trong công cuộc chuyển đổi năng lượng tái tạo, đặc biệt là điện mặt trời và điện gió. Năng lượng tái tạo được sử dụng trong sản xuất công nghiệp, vận hành máy móc, thiết bị, cơ giới, trong dịch vụ thương mại, kho hàng logistics, chợ đầu mối, đặc biệt là sử dụng của các hộ gia đình, nhất là những khu vực miền núi, vùng sâu, vùng xa, biên giới và hải đảo (Nguyễn Thanh Huyền, Ngô Thị Quyên, 2024).

Thứ ba, trong những năm gần đây, năng lượng tái tạo là một trong những lĩnh vực được ưu tiên nhất cho đầu tư ở Việt Nam. Dự kiến đến năm 2030, Việt Nam sẽ cần 12 tỷ USD để đầu tư nguồn điện mới. Năm 2021, Việt Nam xếp hạng thứ 31 trong danh sách các quốc gia có độ thu hút cao về các cơ hội đầu tư và triển khai trong lĩnh vực năng lượng tái tạo (EY, 2019). Tính riêng đối với chuyển dịch 2 lĩnh vực điện gió và điện mặt trời, tiềm năng đóng góp vào GDP cả nước lên tới 70 - 80 tỷ USD, tạo ra khoảng 105 nghìn việc làm trực tiếp (Báo điện tử Chính phủ, 2023).

Thách thức phát triển năng lượng tái tạo hướng tới tăng trưởng kinh tế xanh tại Việt Nam

Việt Nam là quốc gia có tiềm năng lớn về nguồn năng lượng tái tạo nhưng đến nay số dự án được triển khai còn rất ít do thiếu chính sách đồng bộ từ điều tra, thăm dò tiềm năng đến khai thác sử dụng; Thiếu cơ chế tài chính hiệu quả để đầu tư, quản lý và vận hành các dự án điện tái tạo ở vùng sâu vùng xa, vùng chưa có lưới điện.

Về ứng dụng công nghệ, hầu hết các công nghệ năng lượng tái tạo trong nước chưa sản xuất được mà phải nhập khẩu. Dịch vụ sau lắp đặt không có sẵn, đặc biệt là ở các vùng nông thôn và vùng sâu vùng xa.

Điện gió, điện mặt trời phát triển “nóng” (số lượng nhiều, chỉ tập trung ở một số địa phương khu vực miền Trung, miền Nam), dẫn đến tình trạng một số địa phương quá tải về khả năng truyền tải;

Nguồn thủy điện nhỏ, tốc độ bổ sung công suất mới chững lại, sau nhiều năm tăng trưởng do hết các vị trí có tiềm năng tốt, lắp đặt thuận lợi và chi phí đền bù ít. Trong khi đó, Điện địa nhiệt: hiện nguồn năng lượng này gần như vẫn chưa được khai thác cho sản xuất điện; Công nghệ khí sinh học: chưa có nhiều nghiên cứu, ứng dụng nguồn năng lượng này cho sản xuất điện.

Giải pháp phát triển năng lượng tái tạo hướng tới tăng trưởng kinh tế xanh tại Việt Nam

Để phát triển năng lượng tái tạo hướng tới tăng trưởng kinh tế xanh tại Việt Nam, cần chú trọng các giải pháp sau:

Thứ nhất, hệ thống chính sách phát triển năng lượng tái tạo cần được nghiên cứu, xây dựng rõ ràng, nhất quán giữa các chiến lược, quy hoạch và kế hoạch triển khai. Ưu tiên đổi mới, cải tiến các chính sách từ Chính phủ, tạo động lực phát triển nhằm thu hút các dự án công nghệ mới. Đồng thời, hình thành các cơ chế các-bon xanh, tài chính xanh để khuyến khích đầu tư cải tiến công nghệ cho phát triển năng lượng tái tạo;

Thứ hai, tập trung phát triển công nghệ trong lĩnh vực năng lượng. Nghiên cứu triển khai về năng lượng tái tạo là nhiệm vụ khoa học công nghệ ưu tiên cần được đầu tư mạnh mẽ, đặc biệt quan tâm đến công nghệ thu gom, xử lý tái chế các tấm pin mặt trời, tua bin gió; cơ chế tài chính xanh; carbon xanh cho phát triển năng lượng tái tạo.

Thứ ba, đẩy mạnh thu hút vốn đầu tư trong và ngoài nước cho phát triển năng lượng tái tạo. Để thu hút nguồn vốn nước ngoài, đặc biệt là các nhà đầu tư có uy tín và kinh nghiệm trên thế giới, cần xây dựng hành làng pháp lý theo chuẩn quốc tế, tạo lập thị trường điện cạnh tranh hơn, mở rộng lưới điện có kiểm soát đối với nguồn năng lượng tái tạo; tăng cường mối liên kết giữa doanh nghiệp trong và ngoài nước, giữa các doanh nghiệp trong ngành và liên ngành; tạo điều kiện thuận lợi để các thành phần kinh tế, đặc biệt là kinh tế tư nhân tham gia phát triển năng lượng tái tạo

Thứ tư, khuyến khích, hỗ trợ cộng đồng phát triển và mở rộng các mô hình sử dụng năng lượng tái tạo, như đô thị xanh, nông thôn xanh, tòa nhà xanh.

Thứ năm, đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến, khuyến khích sự tham gia của toàn xã hội vào phát triển thị trường năng lượng tái tạo; nâng cao nhận thức về vai trò quan trọng của việc phát triển và sử dụng năng lượng tái tạo trong phát triển kinh tế - xã hội, hướng đến mục tiêu phát triển nhanh và bền vững; đẩy mạnh tuyên truyền và nâng cao trách nhiệm cho người dân trong thực hiện sử dụng nguồn năng lượng sạch gắn với tiết kiệm năng lượng.

Tài liệu tham khảo:

1. Báo điện tử Chính phủ (2023), “Năng lượng tái tạo có tiềm năng đóng góp lớn vào GDP của Việt Nam”, https://baochinhphu.vn/nang-luong-tai-tao-co-tiem-nang-dong-gop-lon-vao-gdp-cua-viet-nam-102230419094025384.htm;
2. Nguyễn Thanh Huyền, Ngô Thị Quyên (2024), “Năng lượng tái tạo và định hướng phát triển cho Việt Nam”, Tạp chí Công Thương, < https://tapchicongthuong.vn/nang-luong-tai-tao-va-dinh-huong-phat-trien-cho-viet-nam-120312.htm>;
3. VNEEP (2023), ‘Động lực phát triển năng lượng sinh khối ở Việt Nam’, truy cập ngày 22/07/2024 https://tietkiemnangluong.com.vn/tin-tuc/pho-bien-kien-thuc/t30556/dong-luc-phat-trien-nang-luong-sinh-khoi-o-viet-nam.html;
4. Pogson, M., Hastings, and A., Smith, P., 2013. GCB Bioenergy, 5 (5): 513-524;
5. UN (2024), ‘What is renewable energy?’, available on 24/07/2024, https://www.un.org/en/climatechange/what-is-renewable-energy?gad_source=1&gclid=CjwKCAjwqf20BhBwEiwAt7dtdTTqEKzbahxkw7xzFxPhW-QW8zdgFaxeZspkkwM9VZM5feq2HGsbcxoCH30QAvD_BwE;
6. University of Minnesota: http://www.tc.umn.edu/;
7. Bull, SR., 2001. Renewable energy today and tomorrow. Environmental Sciences and Pollution Management: Proceedings of the IEEE, 89(8): 1216-1226;
8. EY (2019), Renewable Energy Country Attractiveness Index (RECAI), available on 24/07/2024 https://www.ey.com/en_gr/recai;
9. Geothermal Engineering Limited, 2024, available on 24/07/2024 http://www.geothermalengineering.co.uk;
10. Huang, Hailun, Yan, Zheng, 2009. Renewable & Sustainable Energy Reviews, 13 (6/7):1652-1656;
11. Moule, A., 2010. Current Opinion in Solid State & Materials Science, 14 (6):123-130.