Cơ cấu bị lệch và khoảng trống trụ cột tổ chức

TTCK Việt Nam đang đứng trước cơ hội hiếm có khi tiến gần cột mốc nâng hạng từ cận biên lên mới nổi. Nếu thành công, cú hích này có thể thu hút mạnh dòng vốn ngoại, đặc biệt từ quỹ hoán đổi danh mục (ETF) phải tái phân bổ theo chỉ số.

Tuy vậy, ba năm qua nhà đầu tư nước ngoài (NĐTNN) liên tục bán ròng, chưa có tín hiệu đảo chiều rõ rệt. Trong bối cảnh đó, nhà đầu tư cá nhân trong nước đang gánh vai trò chủ đạo, giữ nhịp cho thị trường. Vì vậy, để nắm bắt cơ hội nâng hạng, “mũi nhọn” phải là nâng chất lượng nhà đầu tư - từ kiến thức, kỷ luật đến hệ sinh thái hỗ trợ.

Theo bà Nguyễn Hoài Thu - Phó Tổng Giám đốc VinaCapital, cấu trúc TTCK Việt Nam khác đáng kể so với chuẩn mực quốc tế: Nhà đầu tư cá nhân chiếm 85–90% thanh khoản hằng ngày, giao dịch của NĐTNN khoảng 5 - 7%, phần còn lại là nhà đầu tư tổ chức trong nước - nhóm chủ lực ở các thị trường phát triển - nhưng tại Việt Nam còn quá nhỏ. So với Mỹ, nơi nhà đầu tư cá nhân chỉ chiếm 18-20% giao dịch, Việt Nam thiếu một “trụ cột tổ chức” đủ lớn - đặc biệt là các quỹ đầu tư - để đỡ thanh khoản và làm dịu dao động chu kỳ.

Đồng tình với ý kiến này, ông Phạm Hồng Sơn - nguyên Phó Chủ tịch Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (UBCKNN), Chủ tịch danh dự Viện thành viên Hội đồng Quản trị (VIOD) nhấn mạnh: 25 năm là quãng thời gian quá ngắn để so sánh TTCK Việt Nam với các thị trường trăm năm.

“Khoảng 10 triệu tài khoản là mốc đáng ghi nhận. Hiện nay, cần mở rộng số người tham gia để tăng thanh khoản và độ sâu, sau đó cơ chế sàng lọc tự nhiên sẽ vận hành - nhà đầu tư tự lựa chọn ủy thác qua quỹ (kênh gián tiếp) hay đầu tư trực tiếp. Chiến lược phát triển TTCK đến 2030 đã xác định ưu tiên phát triển nhà đầu tư tổ chức để gia tăng độ sâu, giảm biến động theo chu kỳ”, ông Phạm Hồng Sơn nhận định.

Nhà đầu tư gen Z - "lát cắt" của sự chuyển mình

Những năm gần đây, sự tham gia mạnh mẽ của nhà đầu tư trẻ khiến thị trường sôi động. Không ít người am hiểu công nghệ, học nhanh, nền tảng tài chính vững, kỷ luật giao dịch rõ ràng, biết đọc báo cáo, định giá và quản trị rủi ro. Bộ phận này đang dần trở thành lực lượng nòng cốt tạo cầu, góp phần định hình lớp “nhà đầu tư nội” bền bỉ hơn. Song song, vẫn có một bộ phận “non tay” - giao dịch theo cảm xúc, dùng đòn bẩy/ký quỹ (margin) thiếu kiểm soát, dễ cuốn vào sóng ngắn hạn.

“Nhiều bạn vốn nhỏ, dùng margin cao và chủ yếu theo xu hướng. Khi thị trường tăng, họ đẩy đòn bẩy mạnh hơn; đến lúc đảo chiều thì thua lỗ nặng, buộc bán cắt lỗ rồi rời thị trường. Thực tế, nhà ĐTNN bán ra gần đây khiến áp lực càng lớn với nhóm dùng đòn bẩy”, ông Nguyễn Anh Khoa - Trưởng phòng Phân tích Công ty chứng khoán (CTCK) Agriseco nhận định

Ông Hoàng Đức Anh - nhân viên tư vấn môi giới CTCK VNDIRECT, bổ sung: “Nhà đầu tư trẻ thường tự trải nghiệm trước; sau nhiều lần thất bại mới tìm đến lớp học ‘chính quy’ như các khóa của Trung tâm Nghiên cứu Khoa học và Đào tạo Chứng khoán (SRTC) hoặc chuyên gia. Tôi chưa thấy nhà đầu tư trẻ nào tự trang bị bài bản kiến thức (trừ những người học chuyên ngành); đa phần tự học, nghe ngóng. Ngay cả khách hàng dày dạn, họ vẫn cần môi giới đồng hành tư vấn hằng ngày hoặc theo dõi kênh đã kiểm nghiệm.”

Trên thực tế, UBCKNN, các Sở Giao dịch Chứng khoán, SRTC và các trường đại học đã mở rộng sân chơi học thuật, tham quan thực tế, lan tỏa không chỉ kiến thức đầu tư mà cả tư duy tài chính cá nhân. Nhiều CTCK thiết kế danh mục margin lãi suất cạnh tranh, cung cấp bản tin tư vấn, khóa học nền tảng, giải pháp số tiếp cận nhà đầu tư mới; có đơn vị phối hợp đại học - cao đẳng tổ chức cuộc thi đầu tư thực tế, “thắp lửa” đam mê cho sinh viên. Tiếp cận sớm, đào tạo bài bản giúp học sinh - sinh viên chủ động hơn, giảm “học phí thị trường”, rút ngắn quãng đường trưởng thành.

Giáo dục tài chính - từ “tiết phụ” thành trụ cột

Điểm nghẽn nổi bật hiện nay là giáo dục tài chính đại chúng. Sách cho trẻ em về quản lý chi tiêu, tiết kiệm, đầu tư ở Việt Nam rất hiếm; nếu có, phụ huynh ít quan tâm, thường ưu tiên sách nâng cao môn học chính khóa. Trong khi ở nhiều quốc gia, tài chính cá nhân là môn học chính thức ở bậc phổ thông, tạo thói quen kỷ luật và tính toán rủi ro từ sớm.

Theo ông Phạm Hồng Sơn, cần nâng tầm phổ cập tài chính – chứng khoán lên quy mô quốc gia; không chỉ hướng tới người đang đầu tư mà cả người sẽ đầu tư, và đưa nội dung tài chính – chứng khoán vào chương trình phổ thông, đại học để hình thành thế hệ nhà đầu tư hiểu biết, có kỷ luật, biết quản trị rủi ro.

Ở góc thực thi, bà  Lương Thúy Bình - Phó Trưởng phòng phụ trách phòng Đào tạo, SRTC cho biết: Học viên SRTC chủ yếu là người hành nghề, học để lấy chứng chỉ hành nghề chứng khoán; nhà đầu tư cá nhân học tích lũy kiến thức tham gia các khóa học này chưa nhiều. Không ít người chỉ đi học khi TTCK tăng giá, mang tính “theo trend”.

"Dù SRTC hàng năm tích cực tổ chức các chương trình tuyên truyền, phổ cập kiến thức miễn phí cho nhà đầu tư và có cổng đào tạo nhà đầu tư trực tuyến. Tuy nhiên, đối tượng tiếp cận được với các thông tin này chưa nhiều cho thấy nhu cầu phổ cập kiến thức còn rất lớn, cả về nội dung lẫn cách tiếp cận", bà  Thúy Bình chia sẻ.

Tới đây, UBCKNN sẽ ban hành Đề án Đào tạo nhà đầu tư, trong đó SRTC là đầu mối để xây dựng chiến lược, chương trình đào tạo nhà đầu tư phù hợp với sự phát triển của TTCK Việt Nam - bà Bình cho biết thêm.

Ở tầng cấu trúc, ông Phan Lê Thành Long - Tổng Giám đốc VIOD nhấn mạnh cần một hệ sinh thái đầy đủ: Nhà đầu tư tổ chức chuyên nghiệp, ngân hàng thương mại đóng vai “nhà sản xuất” sản phẩm tài chính (financial manufacturers), và kênh phân phối để sản phẩm đến được đại chúng. Theo Tổng Giám đốc VIOD, phổ cập kiến thức tài chính vừa mở rộng cơ sở nhà đầu tư, vừa tạo nền tảng niềm tin - minh bạch, là điều kiện để thị trường vốn trưởng thành.

Theo ông Phạm Hồng Sơn, mục tiêu dài hạn không chỉ là “dạy kỹ thuật”, mà là xây dựng kỷ luật tài chính, thói quen quản trị rủi ro và đạo đức thị trường - nền móng của văn hóa đầu tư văn minh.