Kinh tế tập thể là thành phần kinh tế quan trọng trong nền kinh tế quốc dân của các quốc gia trên thế giới. Với ý nghĩa quan trọng đó, trong những năm qua, Đảng và Nhà nước ta đã có nhiều cơ chế, chính sách phát triển kinh tế tập thể, và các cơ chế, chính sách này đã mang lại nhiều kết quả tích cực, không chỉ đóng góp to lớn vào nền kinh tế quốc dân mà còn mang lại nhiều lợi ích cho người dân và xã hội. Tuy nhiên, bước vào hội nhập với những yêu cầu mới đặt ra, đòi hỏi cần có thêm những giải pháp phát triển kinh tế tập thể trong bối cảnh mới…

Chủ trương, chính sách phát triển kinh tế tập thể

Phát triển kinh tế tập thể (KTTT) từ lâu đã trở thành chủ trương liên tục, xuyên suốt và nhất quán của Đảng, Nhà nước, từ đó có nhiều chủ chương, chính sách để phát triển KTTT, trong đó có kinh tế KTTT, hợp tác xã (HTX).

Điều đó được thể hiện trong Nghị quyết số 13-NQ/TW ngày 18/3/2002 của Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 5 (khóa IX) về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả KTTT, khẳng định rõ vai trò, vị trí quan trọng nòng cốt của kinh tế KTTT, HTX trong quá trình phát triển kinh tế-xã hội của đất nước.

Triển khai Nghị quyết số 13-NQ/TW, các cấp, các ngành đã vào cuộc với hàng loạt cơ chế, chính sách đối với KTTT đã được ban hành, tạo động lực cho KTTT và HTX phát triển, đóng góp tích cực vào phát triển kinh tế-xã hội đất nước.

Điển hình như: Luật HTX năm 2003 và năm 2012 được ban hành đã tạo hành lang pháp lý đầy đủ, chặt chẽ, khuyến khích và thúc đẩy sự phát triển KTTT. Cùng với việc hoàn thiện cơ chế, chính sách, bộ máy và hoạt động quản lý nhà nước đối với KTTT ngày càng được kiện toàn, Ban Chỉ đạo đổi mới, phát triển KTTT, HTX các cấp được xây dựng và tổ chức thực hiện tốt các nhiệm vụ theo quy định.

Tại Văn kiện Đại hội XII của Đảng, một trong những nội dung về đổi mới KTTT được xác định rõ: “Đẩy mạnh liên kết và hợp tác trên cơ sở lợi ích”. Đại hội XII, Đảng ta khẳng định “Nhà nước có cơ chế, chính sách hỗ trợ về tiếp cận nguồn vốn, đào tạo nguồn nhân lực, chuyển giao kỹ thuật, công nghệ hỗ trợ phát triển thị trường, tạo điều kiện phát triển kinh tế hợp tác phát triển trên cơ sở phát huy vai trò của kinh tế hộ”.

Khi đưa ra định hướng phát triển cho các ngành, lĩnh vực và vùng kinh tế, Đảng ta đã khẳng định: “Tạo điều kiện cho kinh tế hộ phát triển có hiệu quả trên các lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ; góp phần hình thành chuỗi giá trị từ sản xuất đến chế biến tiêu thụ; bảo đảm hài hòa lợi ích của các chủ thể tham gia”... 

Thực tiễn đã chứng minh quan điểm của Đảng đưa ra là đúng đắn, sáng tạo. Trong điều kiện nền kinh tế thị trường hiện nay, cạnh tranh ngày càng gay gắt, quyết liệt, các hộ kinh doanh cá thể với quy mô nhỏ, thiếu vốn, khó áp dụng khoa học – công nghệ, thiếu thông tin về thị trường… muốn tồn tại và phát triển thì cần phải liên kết lại với nhau để cùng giúp đỡ nhau phát triển. Trong quá trình phát triển KTTT, Đảng ta chủ trương phát triển và nâng cao hiệu quả hoạt động của KTTT với nhiều hình thức hợp tác đa dạng, từ thấp đến cao trên cơ sở xuất phát từ quan hệ lợi ích của các xã viên khi tham gia vào KTTT.

Sự hỗ trợ của Nhà nước không phải theo ý muốn chủ quan mà trên cơ sở phát huy vai trò của các hộ kinh doanh. Quyền chủ động sản xuất–kinh doanh của người nông dân được giải phóng khỏi những ràng buộc sắc lệnh từ đó đã mang lại hiệu quả nhanh chóng trong khi mức đầu tư vốn còn quá thấp. Khuyến khích tối đa mọi người dân và doanh nghiệp đầu tư phát triển công nghiệp, dịch vụ trên địa bàn nông thôn; gắn kết sản xuất với chế biến và tiêu thụ sản phẩm thành một chuỗi khép kín từ sản xuất đến tiêu thụ, để nâng cao giá trị hàng nông sản Việt Nam.

Trong quá trình phát triển KTTT, Đảng, Nhà nước cũng xác định rõ, KTTT ở Việt Nam tất yếu phải đổi mới cho phù hợp với các quy luật của thị trường như: Quy luật giá trị, quy luật cạnh tranh, quy luật cung – cầu… thông qua việc phát huy quyền làm chủ của các xã viên và sự liên kết các hộ kinh doanh cá thể thành một chuỗi từ khâu sản xuất cho tới tiêu thụ.

Để KTTT cùng với kinh tế nhà nước dần trở thành nền tảng của nền kinh tế quốc dân là điều có ý nghĩa chiến lược trong việc xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta. Theo đó, trong những năm gần đây, Đảng, Nhà nước tiếp tục có nhiều cơ chế, chính sách tạo động lực để KTTT phát triển mạnh mẽ.

Thực trạng phát triển kinh tế tập thể

Kết quả tích cực

Triển khai các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, những năm qua KTTT đã có sự phát triển cả về số lượng và chất lượng. Nhiều mô hình KTTT, HTX hoạt động hiệu quả, mang lại nhiều lợi ích cho thành viên, góp phần phát triển kinh tế-xã hội, góp phần tích cực vào xoá đói, giảm nghèo, bảo đảm an sinh xã hội, khẳng định vị thế quan trọng trong nền kinh tế quốc dân.

Theo số liệu thống kê, đến cuối năm 2019, cả nước có khoảng gần 24.000 HTX, tăng khoảng trên 6,5% so với năm 2018, trong đó, 22.649 HTX đang hoạt động, 1.256 HTX ngừng hoạt động. Số HTX đang hoạt động được phân loại như sau: Nông-lâm-ngư-diêm nghiệp thủy sản là 4.379 HTX, công nghiệp-tiểu thủ công nghiệp: 1.923 HTX, thương mại là 1.944 HTX, vận tải và dịch vụ vận tải là 1.375 HTX, xây dựng-sản xuất vật liệu xây dựng là 852 HTX, môi trường là 483 HTX, Quỹ Tín dụng nhân dân là 1.180 Quỹ...

Riêng trong 6 tháng đầu năm 2020, mặc dù bị tác động nặng nề do đại dịch Covid-19 và giãn cách xã hội nhưng cả nước vẫn thành lập mới 1.014 HTX, 10 liên hiệp HTX, 3 nghìn tổ hợp tác. Như vậy, tính đến tháng 6 năm 2020, cả nước có hơn 25.200 HTX. Tỷ lệ HTX hoạt động có hiệu quả đạt hơn 54% (năm 2012 chỉ có 10% HTX), thu nhập của người lao động trong HTX được cải thiện. Hệ thống Liên minh HTX đã thực hiện các nhiệm vụ được giao, giữ vai trò nòng cốt trong phát triển KTTT, HTX; chủ động nghiên cứu, phối hợp với các bộ, ngành, địa phương tham mưu, đề xuất và triển khai có hiệu quả các chủ trương của Đảng, chính sách và pháp luật của Nhà nước về phát triển KTTT, HTX.

Tồn tại, hạn chế

Bên cạnh những kết quả tích cực, khu vực KTTT vẫn còn một số hạn chế, bất cập như: Tăng trưởng còn thấp so với các khu vực kinh tế khác; tỷ lệ đóng góp vào GDP chưa đáp ứng yêu cầu; nhiều HTX có quy mô nhỏ, phát triển chưa đồng đều giữa các vùng, miền, khu vực; công tác quản lý nhà nước về KTTT còn một số bất cập, công tác tuyên truyền các chủ trương, chính sách pháp luật về phát triển KTTT còn chưa đầy đủ, kịp thời; bản thân các tổ chức KTTT chưa nắm vững các nguyên tắc quản trị, công nghệ mới… Cụ thể:

Một là, khu vực KTTT tuy tăng về số lượng, chất lượng, hiệu quả hoạt động nhưng phát triển chưa như kỳ vọng, do phải đối mặt với những khó khăn như: biến động giá cả thị trường, biến đổi khí hậu, dịch bệnh phức tạp ảnh hưởng không nhỏ đến sản xuất kinh doanh...

Hai là, kinh phí hỗ trợ phát triển KTTT còn hạn chế, số lượng HTX được tiếp cận chính sách chưa nhiều; việc tiếp cận các nguồn vốn Quỹ Hỗ trợ phát triển HTX và vốn vay từ các tổ chức tín dụng của các HTX còn hạn chế. Nhiều HTX có quy mô nhỏ, cơ sở vật chất còn nhiều khó khăn, chất lượng đội ngũ cán bộ ở một số HTX chưa đáp ứng được yêu cầu.

Ba là, quản lý nhà nước về KTTT chưa được thực hiện theo đúng quy định; công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ quản lý nhà nước về KTTT các cấp chưa đáp ứng được yêu cầu; công tác kiểm tra, giám sát tình hình thực hiện Luật của các HTX còn hạn chế, chưa kịp thời xử lý vi phạm pháp luật của HTX, các cá nhân, tổ chức liên quan.

Bốn là, công tác tuyên truyền thực hiện Luật HTX  và các cơ chế, chính sách liên quan đến KTTT chưa được thường xuyên, kịp thời; vai trò của Ban Giám đốc HTX trong việc hỗ trợ các thành viên, hộ kinh doanh tiếp cận nguồn vốn vay, chính sách hỗ trợ của Nhà nước còn hạn chế.

Năm là, không ít HTX thực hiện đăng ký lại nhưng hình thức, phương thức hoạt động không thay đổi, hoạt động sản xuất kinh doanh còn thụ động, chưa đáp ứng được các quy định của Luật HTX năm 2012. Sự liên kết, hợp tác giữa các HTX chưa chặt chẽ, hiệu quả thấp, vai trò của liên hiệp HTX chưa được phát huy…

Những hạn chế, yếu kém trên có cả nguyên nhân khách quan và chủ quan. Nhận thức của nhiều cấp ủy, tổ chức đảng, chính quyền, đảng viên và người dân về bản chất, vị trí, vai trò của khu vực KTTT, HTX chưa đầy đủ, thiếu thống nhất, bị chi phối, ảnh hưởng bởi định kiến về mô hình KTTT, HTX kiểu cũ.

Việc lãnh đạo, chỉ đạo của nhiều cấp ủy đảng, chính quyền còn hình thức, chưa thực sự quan tâm, thậm chí còn hoài nghi về sự thành công của KTTT, HTX. Công tác hướng dẫn, chỉ đạo thực hiện các chủ trương của Đảng và Nhà nước, công tác xây dựng văn bản quy phạm pháp luật còn chậm. Công tác quản lý nhà nước ở một số nơi còn buông lỏng hoặc can thiệp quá sâu, không đúng đối với tổ chức, hoạt động của KTTT, HTX. Chính sách ưu đãi, hỗ trợ cho KTTT, HTX nhiều nhưng dàn trải, phân tán, thiếu nguồn lực thực hiện…

Giải pháp phát triển kinh tế tập thể trong bối cảnh mới

Để tiếp tục phát huy vai trò quan trọng của KTTT trong nền kinh tế quốc dân, khẳng định vị thế của KTTT trong bối cảnh hội nhập, trong thời gian tới cần tập trung vào các nội dung sau.

Khẳng định vị trí, vai trò của kinh tế tập thể

Tiếp tục tổ chức quán triệt sâu sắc và thực hiện nghiêm túc, có hiệu quả các quan điểm, mục tiêu, nhiệm vụ đã được đề ra trong Nghị quyết Trung ương 5 khóa IX về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả KTTT và Kết luận số 70-KL/TW. Xác định rõ nội dung, nhiệm vụ chủ yếu để tập trung chỉ đạo, tổ chức thực hiện; nêu cao trách nhiệm của người đứng đầu các bộ, ngành, địa phương trong thực hiện các nhiệm vụ được giao một cách đồng bộ, toàn diện, có trọng tâm, trọng điểm với lộ trình phù hợp, hiệu quả.

Hiện nay, Chính phủ giao các bộ, ngành và địa phương đẩy mạnh công tác vận động, tuyên truyền về bản chất, khẳng định vị trí, vai trò và tầm quan trọng của KTTT, HTX trong điều kiện mới cho cán bộ, đảng viên, nhất là người đứng đầu cơ quan, tổ chức và người dân; tránh tính trạng nhận thức không thống nhất, không đầy đủ, bị chi phối, ảnh hưởng bởi định kiến về mô hình KTTT, HTX kiểu cũ; xác định rõ phát triển KTTT, HTX là xu thế tất yếu, coi đây là nhiệm vụ chính trị quan trọng, thường xuyên của các bộ, ngành, địa phương. Qua công tác tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức của người dân và hệ thống chính trị về bản chất, cơ chế hoạt động của HTX kiểu mới, vai trò và lợi ích của KTTT, HTX trong phát triển sản xuất, kinh doanh, làm giàu hợp pháp, góp phần phát triển đất nước.

Cùng với đó, các bộ, ngành, địa phương củng cố tổ chức bộ máy quản lý nhà nước về KTTT thống nhất từ trung ương đến địa phương, thống nhất quản lý nhà nước chung về KTTT, HTX; Nâng cao vai trò quản lý nhà nước đối với KTTT, HTX theo hướng tăng cường kiểm tra, thanh tra tình hình thực hiện pháp luật HTX; Hỗ trợ, hướng dẫn để tạo hành lang pháp lý thuận lợi cho HTX hoạt động; Tránh tình trạng buông lỏng hoặc can thiệp quá sâu, không đúng đối với tổ chức, hoạt động của HTX; Tập trung đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ công chức làm công tác quản lý nhà nước về KTTT, HTX; Tăng cường hợp tác quốc tế phát triển KTTT, tiếp thu kinh nghiệm của các quốc gia có phong trào KTTT phát triển, đem lại hiệu quả, có đóng góp lớn cho phát triển kinh tế-xã hội.

Hoàn thiện khung pháp lý

Cần sớm rà soát, bổ sung, hoàn thiện khu pháp luật và chính sách hỗ trợ phát triển KTTT nhằm tạo môi trường thuận lợi cho HTX phát triển. Trong đó, rà soát và tổ chức triển khai thực hiện các cơ chế, chính sách hỗ trợ, ưu đãi phát triển KTTT, HTX theo các chương trình, đề án đã được phê duyệt; Xây dựng Chiến lược phát triển KTTT, HTX đến năm 2030 để có định hướng, chính sách tổng thể, lâu dài cho HTX; xây dựng Chương trình hỗ trợ phát triển KTTT, HTX giai đoạn 2021-2025 trên cơ sở rà soát các nội dung Quyết định số 2261/QĐ-TTg ngày 15/12/2014 của Thủ tướng Chính phủ đảm bảo hỗ trợ tập trung, phù hợp với thực tiễn và có tính khả thi cao.

Nghiên cứu, xây dựng hướng dẫn đối với kiểm toán HTX phù hợp với các quy định pháp luật hiện hành; Bổ sung vốn điều lệ cho Quỹ hỗ trợ phát triển HTX của Trung ương và địa phương nhằm kịp thời hỗ trợ vốn cho HTX đầu tư phát triển, nhất là các HTX sản xuất theo chuỗi giá trị, sản xuất công nghệ cao.

Nâng cao năng lực, hiệu quả quản lý nhà nước

Nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước đối với KTTT, gắn liền với công tác lãnh đạo, chỉ đạo của cấp ủy đảng, chính quyền các cấp trong phát triển KTTT, xây dựng cơ chế hợp tác, liên kết, huy động sự tham gia của Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể, hội, hiệp hội các cấp.

Tăng cường kiểm tra, giám sát tình hình hoạt động KTTT, HTX để nắm bắt sát tình hình, kịp thời tháo gỡ khó khăn vướng mắc và dự báo xu hướng phát triển KTTT, HTX; Xây dựng và nhân rộng mô hình HTX kiểu mới tiêu biểu, hoạt động hiệu quả trên cả nước; Tăng cường công tác liên doanh, liên kết trong tổ chức sản xuất kinh doanh của HTX; Theo dõi, xuyên suốt quá trình hoạt động và thông qua các phong trào thi đua để phát hiện, bồi dưỡng, nhân rộng những mô hình mới, cách làm hiệu quả; Thực hiện tốt công tác đánh giá, khen thưởng nhằm khích lệ các HTX.

Tại Nghị quyết số 13-NQ/TW, Chính phủ giao Bộ Kế hoạch và Đầu tư xây dựng Luật mới hoặc sửa đổi, bổ sung Luật HTX năm 2012 trên cơ sở kết quả tổng kết 10 năm thi hành Luật HTX. Xây dựng, trình Chính phủ phê duyệt và tổ chức thực hiện Chiến lược phát triển KTTT, HTX đến năm 2030 để định hướng, chính sách tổng thể, lâu dài cho phát triển KTTT, HTX.

Xây dựng, trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt và tổ chức thực hiện Chương trình hỗ trợ phát triển KTTT, HTX giai đoạn 2021-2025 trên cơ sở rà soát các nội dung của Quyết định số 2262/QĐ-TTg ngày 15/12/2014 của Thủ tướng Chính phủ, bảo đảm hỗ trợ tập trung, phù hợp với thực tiễn và có tính khả thi cao.

Đổi mới tổ chức hệ thống Liên minh KTTT, HTX

Củng cố, đổi mới, nâng cao hiệu quả hoạt động của tổ hợp tác, HTX, liên hiệp HTX; Thực hiện tái cơ cấu, giải thể dứt điểm các HTX yếu kém, đã ngừng hoạt động để tạo dư địa cho thành lập HTX mới; Tiếp tục thực hiện tốt chính sách đào tạo và thu hút cán bộ về công tác tại các HTX; Thực hiện hiệu quả chính sách đưa cán bộ có trình độ đại học, cao đẳng về làm việc có thời hạn tại HTX; Tăng cường năng lực quản trị KTTT, HTX theo hướng công khai, minh bạch; củng cố bộ máy kế toán, kiểm toán.

Bên cạnh đó, phát triển tổ hợp tác để tổ chức sản xuất theo mô hình kinh tế hợp tác, chuyển dần thành HTX; phát triển HTX gắn với chuỗi giá trị sản phẩm chủ lực của địa phương, trên cơ sở liên kết hộ sản xuất với DN chế biến, tiêu thụ hàng hóa; khuyến khích và hỗ trợ thành lập các liên hiệp HTX làm đầu kéo cho HTX thành viên tăng quy mô, phát triển sản xuất gắn với chuỗi giá trị.

Xây dựng mô hình HTX gắn với chuỗi giá trị, gắn với sản phẩm chủ lực quốc gia, địa phương để nhân rộng; nâng cao năng lực hoạt động của các HTX nông nghiệp sản xuất, chế biến và xuất khẩu sản phẩm chủ lực quốc gia, vùng, quy mô lớn theo chuỗi giá trị, đảm bảo xây dựng nông thôn mới bền vững; đẩy mạnh công tác thi đua, khen thưởng để động viên khuyến khích các HTX; tăng cường hợp tác quốc tế về KTTT…

Trên cơ sở Luật HTX năm 2012, các quy định pháp luật liên quan và tình hình thực tế, nghiên cứu, đề xuất các quy định về nội dung, phương thức hỗ trợ đối với KTTT, HTX của dân cư tại các khu đô thị, khu chung cư; tuyên truyền, vận động dân cư khu đô thị, khu chung cư tham gia thành lập HTX của dân cư đô thị; bảo đảm các quy định phù hợp với tính chất, đặc điểm của dân cư đô thị nhằm tạo điều kiện thuận lợi tối đa cho người dân tham gia thành lập HTX.

Tài liệu tham khảo:

1. Ban Chấp hành Trung ương (2002), Nghị quyết số 13-NQ/TW, ngày 18/03/2002 về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể;

2. Ban Chấp hành Trung ương (2004), Nghị quyết Trung ương 5 khóa IX về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể (2004-2019);

3. Ban Chấp hành Trung ương (2020), Kết luận số 70-KL/TW về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa IX về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể;

4. Bộ Kế hoạch và Đầu tư (2019), Hội nghị toàn quốc Tổng kết 15 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa IX;

5. Bộ Kế hoạch và Đầu tư (2019), Đưa kinh tế nhà nước cùng kinh tế tập thể ngày càng phát triển trong nền kinh tế quốc dân;

6. Đặng Văn Thanh (2020), Một số giải pháp phát triển khu vực kinh tế tập thể, hợp tác xã, Tạp chí Tài chính kỳ 2 tháng 3/2020.