Ngày 11/3/2014, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 366/QĐ-TTg phê duyệt “Đề án xây dựng và phát triển thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam”. Theo đó, sẽ triển khai giao dịch chứng khoán phái sinh (CKPS), bắt đầu từ các dạng sản phẩm đơn giản như hợp đồng tương lai (HĐTL) dựa trên các chứng khoán cơ sở là chỉ số thị trường chứng khoán (TTCK), TPCP và cổ phiếu niêm yết. Đây là định hướng quan trọng cho việc ra đời thị trường chứng khoán phái sinh (TTCKPS).

Trong quá trình nghiên cứu thiết kế sản phẩm CKPS, HNX đã thực hiện nghiên cứu, khảo sát thị trường phái sinh quốc tế để tìm hiểu và học tập kinh nghiệm  phát triển sản phẩm phái sinh. Đồng thời, HNX cũng tiến hành khảo sát lấy ý kiến thành viên đối với việc thiết kế mẫu hợp đồng nhằm đảm bảo sản phẩm sẽ đáp ứng nhu cầu của công chúng đầu tư khi được đưa vào giao dịch trên thị trường.

Trên cơ sở định hướng của Chính phủ, đi từ sản phẩm đơn giản tới sản phẩm phức tạp, HNX đã lựa chọn 2 loại sản phẩm sẽ ra mắt đầu tiên là Hợp đồng tương lai chỉ số (Index Futures) VN30-Index và Hợp đồng tương lai TPCP 5 năm (Bond Futures).

Hợp đồng tương lai TPCP hướng đến đối tượng là các tổ chức đầu tư chuyên nghiệp, các ngân hàng thương mại. Trong khi đó, Hợp đồng tương lai chỉ số sẽ là mối quan tâm chủ yếu của tất cả các nhà đầu tư nói chung, trong đó có nhà đầu tư cá nhân.

Tại sao chọn VN30-Index?

Hợp đồng tương lai dựa trên một chỉ số chứng khoán là sản phẩm phái sinh đơn giản nhất, thường được triển khai đầu tiên ở các thị trường phái sinh tập trung mới ra đời. Hợp đồng tương lai của một chỉ số chứng khoán là một hợp đồng được chuẩn hóa bởi Sở Giao dịch Chứng khoán - ở đây là HNX - dựa trên biến động của một chỉ số chứng khoán nào đó, ở đây là VN30-Index.

Hợp đồng quy định nhiều điều khoản kỹ thuật chi tiết, nhưng trên thực tế, nhà đầu tư không tham gia giao dịch nội dung hợp đồng đó, mà chỉ giao dịch mã số của Hợp đồng tương tự như một mã số của một cổ phiếu.

Nói theo ngôn ngữ thị trường, việc mua hay bán một Hợp đồng tương lai của một chỉ số là nhà đầu tư tham gia đánh cược về biến động của chỉ số đó. Nếu nghĩ rằng chỉ số VN30-Index trong tháng tới sẽ tăng, nhà đầu tư có thể mua một Hợp đồng tương lai với chỉ số này và chờ giá tăng. Ngược lại, nếu nghĩ rằng chỉ số VN30-Index sắp giảm, nhà đầu tư sẽ bán một Hợp đồng tương lai.

Chỉ số VN30-Index là một trong hai chỉ số được lựa chọn làm tài sản cơ sở cho Hợp đồng tương lai chỉ số (chỉ số còn lại là HNX30-Index). Tuy nhiên trong giai đoạn đầu tiên, sẽ chỉ có Hợp đồng tương lai chỉ số VN30-Index được triển khai trước. Sau một thời gian vận hành sẽ xem xét đưa tiếp các sản phẩm khác ra mắt thị trường.

Trên thị trường hiện có nhiều chỉ số chứng khoán, nhưng việc chọn chỉ số VN30-Index là do chỉ số này đại diện cho các cổ phiếu vốn hóa lớn trên thị trường và có các tiêu chí định lượng về tính thanh khoản cùng các yếu tố kỹ thuật khác.

Ngoài ra, chỉ số VN30 được tính toán dựa trên tỷ lệ cổ phiếu lưu hành tự do có điều chỉnh, đồng thời có giới hạn quy mô vốn hóa tối đa (là 10%) của mỗi cổ phiếu trong rổ. Nói đơn giản nhất, chỉ số VN30-Index là một trong những chỉ số ít bị “méo mó” nhất trên TTCK Việt Nam hiện nay.

Một trong những nguy cơ làm tăng rủi ro trong giao dịch Hợp đồng tương lai chỉ số là chỉ số đó bị thao túng. Ví dụ, VN Index hiện tại bị chi phối bởi số ít các cổ phiếu, vì thế, để đẩy giá Hợp đồng tương lai của chỉ số VN Index lên thì chỉ cần làm giá một vài cổ phiếu lớn nhất. Chính vì thế, một chỉ số được chọn làm tài sản cơ sở cho Hợp đồng tương lai phải ít có rủi ro bị chi phối nhất.

Hợp đồng mẫu của Hợp đồng tương lai VN30-Index

Nội dung quan trọng nhất trong Hợp đồng mẫu là hệ số nhân. Để nhà đầu tư có thể giao dịch được 1 chỉ số thì chỉ số đó phải có giá trị, được quy ra bằng tiền. Hệ số nhân đối với VN30-Index là 100.000 đồng, tương ứng với quy mô một Hợp đồng tương lai chỉ số VN30-Index tại mức 700 điểm là 70.000.000 đồng (100.000 x 700).

Theo quy định của Trung tâm Lưu ký Chứng khoán Việt Nam (VSD), tỷ lệ ký quỹ ban đầu vào khoảng 10% - 15% giá trị hợp đồng (Chi tiết tính mức ký quỹ ban đầu theo công thức tính tại Quy chế Ký quỹ của VSD), nghĩa là nếu quy mô hợp đồng là 70.000.000 đồng thì giá trị ký quỹ ban đầu để mua 1 hợp đồng vào khoảng 7 - 10,5 triệu đồng. Với mức ký quỹ này, các nhà đầu tư cá nhân hoàn toàn có thể tham gia giao dịch các Hợp đồng tương lai trên chỉ số VN30-Index.

Hệ số nhân sẽ quy định quy mô hợp đồng và các Hợp đồng mẫu khác nhau có thể có hệ số nhân khác nhau. Việc chọn hệ số nhân nhỏ là nhằm giúp giảm quy mô giá trị hợp đồng, từ đó giúp nhà đầu tư có quy mô vốn không cần quá lớn cũng có thể giao dịch. Chẳng hạn năm 1982, Hợp đồng tương lai chỉ số S&P 500 được giới thiệu có hệ số nhân tới 500 USD, tức là giá trị hợp đồng rất lớn và càng lớn khi chỉ số tăng điểm.

Vì thế, để khuyến khích các nhà đầu tư cá nhân nhỏ lẻ giao dịch nhiều hơn, năm 1997 một mẫu Hợp đồng khác cũng trên chỉ số S&P 500 được gọi là “E-mini” chỉ có hệ số nhân 50 USD. Sau này, Hợp đồng tương lai chỉ số S&P 500 cũng đã giảm hệ số nhân về 250 USD.

Bước giá dao động tối thiểu của Hợp đồng tương lai chỉ số VN30-Index là 0,1 điểm chỉ số. Bước giá này cũng có ý nghĩa tương tự bước giá giao dịch cổ phiếu, là mức thay đổi giá đặt lệnh tối thiểu. Ví dụ, VN30-Index hiện có điểm số 680 điểm, nhà đầu tư có thể đặt lệnh ở các mức điểm số: 680,1 điểm, 680,2 điểm, 679,9 điểm và tương ứng là lượng tiền cần có để mua một hợp đồng tại bước giá đó…

Phương thức giao dịch của Hợp đồng tương lai cũng tương tự như với cổ phiếu hiện tại, có các hình thức lệnh giới hạn, lệnh thị trường… và các phiên đóng cửa, mở cửa, khớp lệnh liên tục. Giá tham chiếu cũng là giá đóng cửa của ngày giao dịch liền trước, tương tự cổ phiếu.

Ngày giao dịch cuối cùng của một Hợp đồng tương lai được ấn định là ngày thứ Năm thứ 3 của tháng đáo hạn. Thời gian thị trường phái sinh mở cửa sẽ sớm hơn 15 phút so với thị trường cổ phiếu nhưng kết thúc cùng giờ.

Mã số hợp đồng và các loại hợp đồng

Ngày 16/3/2017, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (UBCKNN) có Công văn số 1379/UBCK-PTTT phê duyệt mẫu Hợp đồng tương lai trên chỉ số cổ phiếu với tài sản cơ sở là chỉ số VN30-Index. Hợp đồng tương lai chỉ số cổ phiếu VN30-Index sẽ là sản phẩm phái sinh đầu tiên được đưa vào giao dịch khi TTCKPS chính thức đi vào hoạt động. Mỗi Hợp đồng tương lai chỉ số VN30-Index sẽ có 4 “tháng” đáo hạn bao gồm tháng hiện tại, tháng kế tiếp và 2 tháng cuối 2 quý gần nhất, tức là sản phẩm sẽ có 4 mã chứng khoán tương ứng.

Cũng giống như một cổ phiếu, HNX quy định mã số của một Hợp đồng tương lai chỉ số theo quy tắc nhất định và chứa đựng thông tin về Hợp đồng đó. Hiện tại, trên thị trường có 4 mã giao dịch trên 4 hợp đồng là Hợp đồng tương lai trên chỉ số cổ phiếu VN30-Index: (i) đáo hạn tháng 8/2017 (tháng hiện tại); (ii) đáo hạn tháng 9/2017 (tháng tiếp theo); (iii) đáo hạn tháng 12/2017; và (iv) đáo hạn tháng 3/2018 (hai tháng cuối 02 quý gần nhất).

Việc có nhiều loại Hợp đồng tương lai cho cùng một chỉ số giao dịch đồng thời là nhằm đa dạng hóa thời gian nắm giữ phù hợp với từng nhu cầu khác nhau. Các Hợp đồng kỳ hạn ngắn (tháng hiện tại, tháng kế tiếp) phù hợp với mục đích đầu cơ ngắn hạn và nhà đầu tư không bị đọng vốn quá lâu trong trường hợp phải giữ Hợp đồng đến ngày đáo hạn. Các hợp đồng dài hạn hơn phù hợp với các giao dịch phòng vệ.

Việc lựa chọn các sản phẩm này hoàn toàn phù hợp với thông lệ quốc tế và nhu cầu thị trường nội địa. Trước hết, theo thông lệ quốc tế, hầu hết các thị trường đều ra mắt sản phẩm Hợp đồng tương lai trước hợp đồng quyền chọn, và tài sản cơ sở là chỉ số chứng khoán hoặc TPCP thường được giới thiệu trước tiên, do đặc tính đại diện cao, đáp ứng tốt mục tiêu phòng ngừa rủi ro cho thị trường cơ sở.

Trên thực tế, các sản phẩm phái sinh giao dịch tập trung là những sản phẩm có độ an toàn cao nhờ vào tính thống nhất các điều khoản của Hợp đồng tương lai, các quy định giao dịch tương tự thị trường cơ sở, cơ chế bù trừ qua đối tác trung tâm và sự minh bạch công khai về thông tin giao dịch qua HNX. Thống kê số liệu quốc tế cũng cho thấy, dòng sản phẩm Hợp đồng tương lai và hợp đồng quyền chọn là hai sản phẩm có khối lượng giao dịch nhiều nhất.

Sản phẩm Hợp đồng tương lai là sản phẩm phái sinh đơn giản nhất trên TTCKPS. Trong bối cảnh TTCKPS là một thị trường mới, việc tập trung cho sản phẩm Hợp đồng tương lai sẽ hỗ trợ tốt nhất cho nhà đầu tư làm quen với loại hình công cụ tài chính mới, nhưng vẫn tối đa hóa khả năng đầu tư sinh lời nhờ vào việc đa dạng hóa các tài sản cơ sở cho hợp đồng.

Một lý do nữa, với chỉ số cổ phiếu làm tài sản cơ sở, Hợp đồng tương lai cho phép nhà đầu tư nắm giữ vị thế mua/bán với một rổ cổ phiếu thay vì mua lẻ và khó nắm giữ đúng tỷ lệ từng mã chứng khoán tương tự như rổ cổ phiếu của chỉ số, nhờ đó cũng giảm thiểu các chi phí giao dịch phát sinh.