Logistics là thuật ngữ được các quốc gia trên thế giới sử dụng trong các hoạt động kinh tế, xã hội, đặc biệt là trong lĩnh vực thương mại và vận tải. Đối với toàn bộ quá trình lưu thông, phân phối, ứng dụng hệ thống logistics là một bước phát triển cao hơn của công nghệ vận tải. Vận tải đa phương thức đã liên kết được tất cả các phương thức vận tải với nhau để phục vụ cho nhu cầu cung ứng và tiêu thụ của hãng sản xuất.

Hiện nay, khi TMĐT đang trên đà phát triển mạnh, các dịch vụ logistics và chuyển phát chất lượng là khâu tối quan trọng để đạt được thành công trong giao dịch. Vậy logistics là gì, logostics có ảnh hưởng như thế nào đến thương mại điện tử? Bài nghiên cứu sẽ nêu lên các vai trò của logistic nổi bật đối với TMĐT trong bối cảnh kinh tế số ở Việt Nam.

Đặt vấn đề

Hệ thống logistics giữ vai trò quan trọng giúp liên kết và tối ưu toàn bộ quá trình sản xuất và lưu thông trên phạm vi rộng, xuyên biên giới, từ trong quốc gia, trong khu vực và đến toàn thế giới. Việt Nam được đánh giá là một trong những thị trường TMĐT phát triển nhanh nhất ở khu vực Đông Nam Á với mức tăng trưởng cao và liên tục từ năm 2015 đến nay. Tuy nhiên, tăng trưởng cao nhất là kể từ khi dịch Covid-19 lần thứ 4 bùng phát đã khiến hành vi tiêu dùng của người dân thay đổi từ giao dịch trực tiếp chuyển trực tuyến. Đây cũng là cơ hội của dịch vụ logistics - một mắt xích then chốt không thể thiếu trong quy trình vận chuyển hàng hóa từ người bán đến người mua... Nghiên cứu sẽ chỉ ra được các vai trò quan trọng của logistic đối với thương mại điện tử.

Tổng quan về Logistic

Nếu hiểu từ logistics như một thuật ngữ chuyên môn, cho đến nay có những cách định nghĩa khác nhau. Theo cách tiếp cận của Hội đồng quản lý Logistics (The Council of Logistics Management CLM in the USA), khái niệm này được hiểu như sau: logistics là một bộ phận của dây chuyền cung ứng, tiến hành lập ra kế hoạch, thực hiện và kiểm soát công việc chu chuyển và lưu kho hàng hóa, cùng các dịch vụ và thông tin có liên quan từ địa điểm xuất phát đến nơi tiêu dùng một cách hiệu quả nhằm đáp ứng những yêu cầu của khách hàng. Cách định nghĩa khái niệm “logistics” này hiện nay được tiếp nhận một cách rộng rãi, bởi vì với cách tiếp cận này đã liên kết chặt chẽ nhiều lĩnh vực của logistics với thị trường, mà điều quan trọng nhất là đã thừa nhận khách hàng là “thượng đế”.

Thương mại điện tử (TMĐT) là việc tiến hành một phần hay toàn bộ hoạt động thương mại bằng phương tiện điện tử. TMĐT vẫn mang bản chất như các hoạt động thương mại truyền thống, tuy nhiên, thông qua các phương tiện điện tử mới, các hoạt động thương mại được thực hiện nhanh và hiệu quả hơn, giúp tiết kiệm chi phí và mở rộng không gian kinh doanh. Cuốn theo xu hướng mua sắm trực tuyến, dịch vụ logistics đã ra đời, phát triển nhanh chóng và đang từng ngày trở thành hoạt động quan trọng và cần thiết cho các doanh nghiệp thương mại điện tử. Logistic thay mô hình vận tải truyền thống và là cầu nối để rút ngắn giới hạn địa lý đó. Logistics là sự phát triển cao của dịch vụ giao nhận kho vận, dịch vụ vận tải đa phương thức… Dịch vụ logistics đã chứng minh được những ưu điểm nổi trội của mình và những lợi ích đó có thể khiến cho khách hàng hoàn toàn yên tâm, thỏa mãn về sự phong phú và tính hiệu quả của dịch vụ.

Luật Thương mại năm 2005, lần đầu tiên, đưa ra khái niệm về dịch vụ logistics như sau: “Dịch vụ logistics là hoạt động thương mại, theo đó thương nhân tổ chức thực hiện một hoặc nhiều công việc bao gồm nhận hàng, vận chuyển, lưu kho, lưu bãi, làm thủ tục hải quan, các thủ tục giấy tờ khác, tư vấn khách hàng, đóng gói bao bì, ghi ký mã hiệu, giao hàng hoặc các dịch vụ khác có liên quan đến hàng hóa theo thỏa thuận với khách hàng để hưởng thù lao. Dịch vụ logistics được phiên âm theo tiếng Việt là dịch vụ lô-gi-stíc” (Điều 233).

Mặc dù có nhiều quan điểm khác nhau, nhưng các khái niệm về dịch vụ logistics có thể chia làm 2 nhóm:

- Nhóm định nghĩa hẹp (định nghĩa của Luật Thương mại năm 2005), coi logistics gần như tương tự với hoạt động vận chuyển hàng hóa. Tuy nhiên, cũng cần chú ý là định nghĩa trong Luật Thương mại có tính mở, thể hiện trong đoạn in nghiêng “hoặc các dịch vụ khác có liên quan tới hàng hóa”. Khái niệm logistics trong một số lĩnh vực chuyên ngành cũng được coi là có nghĩa hẹp, tức là chỉ trong phạm vi, đối tượng của ngành đó. Theo trường phái này, bản chất của dịch vụ logistics là việc tập hợp các yếu tố hỗ trợ cho quá trình vận chuyển sản phẩm từ nơi sản xuất tới nơi tiêu thụ. Dịch vụ logistics mang nhiều yếu tố vận tải, người cung cấp dịch vụ logistics theo đó không có nhiều khác biệt so với người cung cấp dịch vụ vận tải đa phương thức.

- Nhóm định nghĩa rộng có tác động từ giai đoạn tiền sản xuất cho tới khi hàng hóa tới tay của người tiêu dùng cuối cùng. Theo đó, dịch vụ logistics gắn liền cả quá trình nhập nguyên, nhiên vật liệu làm đầu vào cho quá trình sản xuất, sản xuất ra hàng hóa và đưa vào các kênh lưu thông, phân phối đến tay người tiêu dùng cuối cùng. Nhóm định nghĩa này góp phần phân định rõ ràng giữa các nhà cung cấp từng dịch vụ đơn lẻ như dịch vụ vận tải, giao nhận, khai thuê hải quan, phân phối, dịch vụ hỗ trợ sản xuất, tư vấn quản lý… với một nhà cung cấp dịch vụ logistics chuyên nghiệp, người sẽ đảm nhận toàn bộ các khâu trong quá trình hình thành và đưa hàng hóa tới tay người tiêu dùng cuối cùng. Như vậy, nhà cung cấp dịch vụ logistics chuyên nghiệp đòi hỏi phải có chuyên môn, nghiệp vụ vững vàng để cung cấp dịch vụ mang tính “trọn gói” cho các nhà sản xuất. Đây là một công việc mang tính chuyên môn hóa cao. Ví dụ, khi một nhà cung cấp dịch vụ logistics cho nhà sản xuất thép, anh ta sẽ chịu trách nhiệm cân đối sản lượng của nhà máy và lượng hàng tồn kho để nhập phôi thép, tư vấn cho doanh nghiệp về chu trình sản xuất, kỹ năng quản lý và lập các kênh phân phối, các chương trình makerting, xúc tiến bán hàng để đưa sản phẩm đến với người tiêu dùng.

TMĐT đang bước vào giai đoạn tăng trưởng mạnh mẽ chưa từng có và xu hướng này sẽ bùng nổ với sự phát triển của TMĐT di động. Người tiêu dùng có thể tìm mua online mọi thứ, từ đồ cổ cho tới nội thất, hàng tạp hóa, thiết bị điện tử… và người bán có thể bán mọi lúc, mọi nơi, chuỗi cửa hàng bán lẻ cũng được đồng bộ hóa cùng hệ thống online. 

Vai trò của logistics trong thương mại điện tử

Cùng với sự phát triển nhanh chóng của TMĐT trên thế giới, tại Việt Nam, TMĐT mới phát triển trong thời gian ngắn, nhưng đã gặt hái được những thành công nhất định. Với việc phát triển TMĐT, các doanh nghiệp cũng nên chú trọng đến phát triển logistics trong TMĐT, đây là một yếu tố khá quan trọng quyết định tới thành công hay thất bại của doanh nghiệp. TMĐT muốn phát triển mạnh, không thể thiếu các dịch vụ logistics và chuyển phát chất lượng. Cụ thể:

Covid-19 đã đưa nhiều người tiếp cận hình thức mua sắm online thông qua một cú nhấp chuột hay một chạm. ASEAN là khu vực chứng kiến sự tăng trưởng mạnh của TMĐT so với mức trung bình của thế giới. Năm 2021, với quy mô 13 tỷ USD, thị trường TMĐT Việt Nam đứng thứ tư tại Đông Nam Á. Quy mô TMĐT mở rộng, các công ty dịch vụ hậu cần (logistics) buộc phải thay đổi để đáp ứng nhu cầu mới.

Theo Hiệp hội Doanh nghiệp Dịch vụ Logistics Việt Nam (VLBA), ngành Logistics tại Việt Nam chiếm tỷ trọng 20-25% GDP tổng giá trị hàng hóa và dịch vụ, dự kiến tăng trưởng 12% mỗi năm trong tương lai gần. Sự tăng trưởng mạnh mẽ của ngành TMĐT mang lại nhiều cơ hội hơn cho các công ty hậu cần. McKinsey ước tính, dịch vụ hậu cần theo hợp đồng chỉ chiếm hơn 20% thị phần phân phối đơn hàng của thị trường bán lẻ và hàng tiêu dùng toàn cầu. Phần còn lại của thị trường được chi phối bởi 3 đối tượng: những gã “khổng lồ” TMĐT, các công ty khởi nghiệp, hoặc dịch vụ hậu cần nội bộ của các thương hiệu.

Theo Tạp chí Nghiên cứu Nâng cao quốc tế (IJAR), để đảm bảo tốc độ và độ chính xác, đồng thời tiết kiệm chi phí, một số doanh nghiệp TMĐT đã tự thành lập các công ty hậu cần. Lazada là một trong số ít doanh nghiệp TMĐT phát triển mạnh mạng lưới giao hàng riêng. Theo các chuyên gia, đầu tư vào logistics đồng nghĩa với đầu tư vào tương lai, mang lại trải nghiệm mua sắm tối ưu cho người dùng. Do đó, ngoài đảm bảo chất lượng sản phẩm, dịch vụ và thời gian vận chuyển cũng là yếu tố quan trọng góp phần định hình trải nghiệm mua sắm trực tuyến có hoàn thiện hay không.

Cùng với sự bùng nổ của TMĐT, dịch vụ logistics giữ vai trò quan trọng trong dây chuyền thương mại từ người bán đến người mua với quy trình hoàn tất đơn hàng, bao gồm các khâu đóng gói, vận chuyển, thu tiền và thậm chí chăm sóc khách hàng sau bán hàng. Điều này cho thấy giữa TMĐT và logistics đang có mối liên kết chặt chẽ và tương trợ đắc lực cho nhau. Có thể thấy, từ thời điểm năm 2020, khi dịch bệnh Covid-19 bắt đầu bùng phát tại Việt Nam, thói quen mua sắm của người tiêu dùng từ mua hàng trực tiếp đã dần chuyển sang mua, đặt hàng online (trực tuyến) diễn ra mạnh mẽ. Các trang TMĐT như Tiki, Sendo, Lazada, Shopee… cũng theo đó hoạt động nhộn nhịp hơn và cũng chính điều này đã góp phần giúp một số bộ phận logistics đang bị ảnh hưởng bởi dịch bệnh không bị thiệt hại quá nhiều.

Cụ thể, theo số liệu từ Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số, năm 2020, tốc độ tăng trưởng của TMĐT Việt Nam đạt mức 18% và quy mô đạt 11,8 tỷ USD và là nước duy nhất ở Đông Nam Á có tăng trưởng TMĐT 2 con số bất chấp dịch bệnh Covid-19. Trong khi đó, báo cáo Kinh tế số Đông Nam Á 2020 của Google, Temasek và Bain & Company cũng cho thấy, thị trường TMĐT Việt Nam đứng thứ 3 Đông Nam Á năm 2020, với quy mô 7 tỷ USD, xếp sau Indonesia (32 tỷ USD) và Thái Lan (9 tỷ USD).

Bước sang năm 2021, trước tác động của đại dịch Covid-19, đặc biệt là đợt dịch thứ 4 bùng phát với diễn biến phức tạp và liên tục những chỉ thị phòng chống dịch được ban hành, mọi hoạt động bị hạn chế đã khiến nhu cầu sử dụng TMĐT của người dân ngày càng tăng, từ đó, số lượng các trang TMĐT cũng mỗi lúc một nhiều hơn, không ít trang có số lượng giao dịch trong ngày lên đến hàng chục nghìn đơn hàng, tốc độ phát triển cũng được ghi nhận gia tăng 20 - 30%. Trong khi đó, điều đáng nói là cùng với sự phát triển TMĐT, dịch vụ logistics cũng phải tăng trưởng tương ứng để kịp thời vận chuyển hàng hóa từ người bán đến người mua, nhưng thực tế hiện nay, thị trường chủ yếu là các đơn vị giao nhận, chuyển phát... trong nước có quy mô nhỏ, chưa thể đáp ứng nhu cầu của thị trường. Mặt khác, những doanh nghiệp có quy mô lớn, có đầu tư công nghệ hiện đại với mạng lưới phủ kín khắp các tỉnh, thành phố trên cả nước, vẫn còn khá khiêm tốn.

Do đó, nhiều chuyên gia dự báo, “ăn theo” TMĐT dịch vụ logistics sẽ phát triển mạnh trong thời gian tới. Nhận định về vấn đề này, bà Trang Bùi, Giám đốc Cấp cao Thị trường - JLL Việt Nam cho biết, ‘tình hình dịch bệnh Covid-19 đang đẩy nhanh quá trình tự động hóa trong lĩnh vực logistics và sẽ trở thành xu hướng chính trong thời gian tới. Khách thuê đang có xu hướng nâng cấp từ các cơ sở lỗi thời, vừa và nhỏ và quản lý bởi chủ sở hữu tư nhân, để chuyển đến cơ sở hiện đại hơn ở vị trí tốt hơn.

Cùng với sự phát triển nhanh chóng của thương mại điện tử trên thế giới, tại Việt Nam, TMĐT mới phát triển trong thời gian ngắn, nhưng đã gặt hái được những thành công nhất định. Với việc phát triển TMĐT thì các doanh nghiệp cũng nên chú trọng đến phát triển logistics trong TMĐT, đây là một yếu tố khá quan trọng quyết định tới thành công hay thất bại của doanh nghiệp. TMĐT muốn phát triển mạnh, không thể thiếu các dịch vụ logistics và chuyển phát chất lượng.

Logistics không những làm cho quá trình lưu thông, phân phối được thông suốt, chuẩn xác và an toàn, mà còn giảm được chi phí vận tải. Nhờ đó hàng hóa được đưa đến thị trường một cách nhanh chóng kịp thời. Người tiêu dùng sẽ mua được hàng hóa một cách thuận tiện, linh hoạt, thỏa mãn nhu cầu của mình. Người mua có thể chỉ cần ở tại nhà, đặt mua hàng bằng cách gọi điện thoại, gửi fax, gửi e-mail hoặc giao dịch qua Internet…. cho người bán hàng, thậm chí gửi giao dịch cho hãng sản xuất hàng hóa là có thể nhanh chóng nhận được thứ hàng cần mua, được vận chuyển đến tận nhà. Có hiệu quả đó chính là nhờ ứng dụng hệ thống logistics vào sản xuất và lưu thông. Đặc biệt là hiệu quả của nó đối với các doanh nghiệp TMĐT, khi khách hàng và doanh nghiệp giao tiếp vớí nhau trong thế giới ảo, việc tạo dựng uy tín và niềm tin cho khách hàng rất khó khăn. Do vậy, logistics TMĐT sẽ hỗ trợ tích cực cho các hoạt động của doanh nghiệp với mục tiêu cơ bản là giao đúng sản phẩm với đúng số lượng tại đúng địa điểm và thời gian tới đúng khách hàng, giúp đạt được mục đích cuối cùng là lợi thế cạnh tranh.

Như vậy, TMĐT giữ vai trò tăng cường sức bật cho logistics, trong khi logistics là một phần không thể thiếu trong chuỗi cung ứng của TMĐT.

4. Giải pháp để hoàn thiện và phát triển dịch vụ logostics

Trong những năm trở lại đây, dịch vụ logistics và chuyển phát ở Việt Nam mặc dù đã phát triển khá nhanh, nhưng vẫn chưa đáp ứng nhu cầu của TMĐT. Theo Ngân hàng Thế giới (WB), năm 2015, chi phí logistics ở Việt Nam tương đương 20,9% GDP và là một trong những nước có chi phí logistics cao nhất thế giới. Tỷ lệ chi phí dành cho dịch vụ logistics và chuyển phát trong giá bán trực tuyến cao là một trong các yếu tố dẫn tới giá mua hàng trực tuyến chưa tạo được sự chênh lệch đáng kể so với mua theo phương thức truyền thống. Đồng thời, chất lượng của dịch vụ chuyển phát chưa cao dẫn tới việc mua hàng trực tuyến chưa thực sự hấp dẫn người tiêu dùng. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ logistics cũng chưa ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin trong hoạt động của mình.

Vì vậy, để hoàn thiện và phát triển dịch vụ logostics trong thời gian tới, cần thực hiện đồng bộ một số giải pháp sau:

Thứ nhất, hoàn thiện khung pháp lý, hệ thống chính sách. Hiện nay, khái niệm về logistics rất rộng, bao trùm nhiều khía cạnh phải có một hành lang pháp luật đầy đủ, chặt chẽ mới tạo điều kiện cho dịch vụ logistics phát triển tốt. Theo đó, phải sửa đổi, bổ sung kịp thời các nội dung về logistics trong Luật Thương mại; rà soát các cam kết quốc tế về logistics trong WTO và hiệp định thương mại tự do để có cơ chế chính sách đảm bảo phát triển logistics nhanh, bền vững; điều chỉnh lại khái niệm về dịch vụ logistics cho chính xác, phù hợp…

Thứ hai, nâng cao năng lực cơ sở hạ tầng. Theo đó, cần hoàn thiện quy hoạch chi tiết phát triển hạ tầng logistics bao gồm kết cấu hạ tầng giao thông vận tải phù hợp với các quy hoạch về sản xuất công nghiệp, nông nghiệp, xuất nhập khẩu, chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của các địa phương; huy động nguồn lực đầu tư vào hạ tầng logistics.

Thứ ba, nâng cao năng lực doanh nghiệp và chất lượng dịch vụ thông qua việc thu hút đầu tư trong và ngoài nước phát triển logistics; đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý, vận hành, đào tạo chuỗi cung ứng logistics; tích hợp sâu các dịch vụ logistics với các ngành sản xuất, xuất nhập khẩu, lưu thông hàng hóa trong nước.

Sự chuyên biệt hóa dịch vụ logistics cho TMĐT đang là xu hướng chung của toàn cầu. Vì vậy, các nhà cung cấp dịch vụ của Việt Nam cần xây dựng một chiến lược phát triển phù hợp để TMĐT ngày càng phát triển tương xứng với tiềm năng của mình.

Kết luận

Hiện nay, dịch vụ logistics đã và đang đóng vai trò rất quan trọng trong sự phát triển của TMĐT và nền kinh tế Việt Nam. Với 43,9 triệu người tham gia mua sắm trực tuyến, Việt Nam là quốc gia có tỷ lệ người dân mua sắm TMĐT cao nhất Đông Nam Á, điều đó cho thấy  nhu cầu giao hàng của ngành thương mại điện tử luôn luôn cần thiết, nhất là trong lúc đại dịch Covid-19 đang diễn biến rất khó lường, thì nhu cầu mua sắm trực tuyến của mọi người càng ngày càng gia tăng.  Điều đó khẳng định tầm quan trọng của dịch logistics trong TMĐT và đòi hỏi cần có một hệ thống pháp luật hoàn chỉnh hơn để đáp ứng nhu cầu điều chỉnh lĩnh vực này. 

Theo đó, các doanh nghiệp chuyển phát cần chú trọng tới việc hiện đại hóa quản lý, trang thiết bị; đặc biệt phải đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, tăng cường liên kết với các doanh nghiệp cùng lĩnh vực cũng như với các doanh nghiệp logistics. Đồng thời, cần chủ động bắt tay với các doanh nghiệp TMĐT, xác định thị phần TMĐT sẽ chiếm tỷ trọng ngày càng lớn trong hoạt động của doanh nghiệp.

Tài liệu tham khảo:

1. Ngọc Quỳnh, (2022), Nghiên cứu mới nhất của Vietnam Report về thị trường logistics Việt Nam, truy cập tại https://www.vietnamplus.vn/vietnam-report-cong-bo-nghien-cuu-ve-thi-truong-logistics-viet-nam/833229.vnp;
2. Thủ tướng Chính phủ, (2020). Quyết định số 749/2020/QĐ-TTg ngày 03 tháng 06 năm 2020 phê duyệt Chương trình chuyển đổi số Quốc gia đến năm 2025 và định hướng đến năm 2030;
3. Anh, P. (2021). Xây dựng Chiến lược Quốc gia về phát triển kinh tế số và xã hội số, truy cập tại: https://vneconomy.vn/xay-dung-chien-luoc-quoc-gia-ve-phat-trien-kinh-te-so-va-xa-hoi-so.htm;
4. Nguyễn Tương, (2021), Ngành dịch vụ Logistics Việt Nam, truy cập tại https://www.vla.com.vn/chuyen-doi-so-trong-nganh-dich-vu-logistics-viet-nam.html;
5. Trần Thanh Bình, (2021), Chuyển đổi số trong ngành dịch vụ Logistics Việt Nam: Cơ hội tạo đột phá, hiện trạng và thách thức, truy cập tại https://ictvietnam.vn/chuyen-doi-so-trong-nganh-dich-vu-logistics-viet-nam-co-hoi-tao-dot-pha-hien-trang-va-thach-thuc-20210204074831044.htm;
6. Cao Cẩm Linh, (2020), Chuyển đổi số trong ngành dịch vụ Logistics Việt Nam, Tạp chí Tài chính, truy cập tại https://tapchitaichinh.vn/tai-chinh-kinh-doanh/chuyen-doi-so-trong-nganh-dich-vu-logistics-viet-nam-330676.html;
7. Minh Thiện, (2020), Chuyển đổi số giúp đẩy nhanh quá trình phục hồi kinh tế; truy cập tại https://ictvietnam.vn/chuyen-doi-so-giup-day-nhanh-qua-trinh-phuc-hoi-kinh-te-20200911152853704.htm.